از سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۸) تا امروز به غیر از شهر یزد، ۲۱ اثر فرهنگی، تاریخی و طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو ثبت شده اند. در ادامه به معرفی این آثار ثبت در میراث جهانی خواهیم پرداخت.
به گزارش انتخاب به نقل از مجله همشهری دانستنیها، از سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۸) تا امروز به غیر از شهر یزد، ۲۱ اثر فرهنگی، تاریخی و طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو ثبت شده اند. در ادامه به معرفی این آثار ثبت در میراث جهانی خواهیم پرداخت.
تخت جمشید؛ فارس
تخت ناتمام
در طول جغرافیایی ۵۳ درجه و ۵۴ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۲۹ درجه و ۵۶ دقیقه شمالی در استان فارس و در دشت مرودشت، در دامنه کوه رحمت، بنایی بی مانند روی صفه ای با تختگاهی دست ساز قرار دارد که بنابر قول سازندگان آن، «پارسه» نامیده می شده است. این بنا در طول سال ها نام های گوناگون داشته و امروز به نام «تخت جمشید» در تمام جهان معروف است.
در سال ۱۳۱۰، پروفسور «ارنست هرتسفلد» (Ernst Emil Herzfeld) از سوی «موسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو» حفاری و اکتشاف رسمی و جدی در این سازه باستانی را آغاز کرد. این سازه، ابتدا در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت و سپس با گذشت چندین سال، در سال ۱۳۵۳ از سوی سازمان یونسکو در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.
ساخت تخت جمشید حدود سال ۵۱ پیش از میلاد به دستور «داریوش بزرگ» هخامنشی آغاز شد و تا ۵۰ سال بعد از آن ادامه پیدا کرد. به این ترتیب که داریوش بزرگ و سپس «خشایارشا» و سپس «اردشیر اول» به ترتیب کار ساخت و تکمیل تخت جمشید را بر عهده داشتند. براساس یافته ها و شواهد، به نظر می آید کار ساخت تخت جمشید طی دوره های بعد هم ادامه داشته و درواقع هرگز به پایان نرسیده است.
مجموعه باغ های ایرانی فارس، مازندران، اصفهان، کرمان، یزد و خراسان
بهشت زمینی
«پردیس»، «بهشت»، «نگارستان»، «بستان»، «فردوس» و «مینو»، همه به مجموعه ای از گیاهان و آب نماها، جوی ها، کوشک و سرا و احتمالا حیوانات و پرندگان که در میان یک دیوار بلند قرار دارند و تداعی کننده فردوس آسمانی در زمین هستند، اطلاق می شود. ساختار ویژه و ممتاز و معماری باستانی و ریشه دار این باغ ها که به نام باغ های ایرانی معروف هستند، نشان دهنده اوج هنر و آشنایی مهندسان و معماران ایرانی با ریاضیات و هندسه و اصول زیبایی شناسی و نشان از هماهنگی و تلفیق و پیوند انسان با طبیعت است. مجموعه نه باغ ایرانی شامل باغ های پاسارگاد، ارم، چهلستون، فین، عباس آباد، شازده، دولت آباد، پهلوان پور و اکبریه به صورت یک جا در سال ۱۳۹۰ در فهرس میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
برج گنبد قابوس، گلستان
به سوی آسمان
گنبد قابوس، در زمان سلطنت «شمس المعالی قابوس بن وشمگیر» از پادشاهان زیاری در شهر هیرکانی، گنبد کاووس فعلی، در سال ۳۷۵ هجری شمسی بنا شده است. سبک معماری این برج که بلندترین برج تمام آجری جهان است، سبک رازی است. بلندی این برج به همراه پی آن، ۷۲ متر و بلندی گنبد آن ۱۸ متر است. گنبد قابوس هم در سال ۱۳۹۱ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
مسجد جامع اصفهان، اصفهان
شاخص معماری اسلامی
مسجد جامع اصفهان با ابعادی نزدیک به ۱۷۰ در ۱۴۰ متر در شمال شرقی اصفهان قرار دارد. قدمت این مسجد به پیش از اسلام بر می گردد و پیش از آن که تبدیل به مسجد شود، به صورت آتشکده مورد استفاده بوده است. احتمالا پس از ورود اسلام، مسجدی بر پایه همان آتشکده قدیمی متعلق به دوره ساسانیان بنا شده است که آن هم در طول تاریخ ویران شده و مسجد فعلی روی ویرانه های آن ساخته شده است.
معماران، این مسجد را بازتابی از هنر بیزانس و هنر کلاسیک در قالب بنای اسلامی می دانند. در این مسجد شخصیت های مهم و معروفی همچون «محمدباقر مجلسی» مدفون هستند. این بنا در سی و ششمین اجلاس یونسکو در سال ۱۳۹۱ در فهرست میراث جهانی ثبت شد.
مجموعه ارگ بم، کرمان
پس از زلزله
بزرگ ترین بنای خشتی جهان در مجاورت جاده قدیمی ابریشم در کنار شهر بم قرار دارد. ارگ بم، از روزگار اشکانیان و شاید هم دوران هخامنشی تا دوره قاجار قابل سکونت و مورد استفاده بود. این سازه بزرگ در سال ۱۳۸۲ در اثر زلزله خسارات فراوانی دید و به همین دلیل در فهرست میراث جهانی در خطر درآمد، اما بازسازی و توجه مردم و مسئولین و همکاری ۱۲ کشور خارجی باعث شد تا ضمن حفظ و مرمت آن، این اثر تاریخی، در سال ۱۳۹۲ از فهرست میراث در خطر بیرون بیاید.
تخت سلیمان، آذربایجان غربی
عبادت در دل طبیعت
در نزدیکی تکاب، مجموعه ای از سازه های باستانی قرار دارد که اطراف یک دریاچه طبیعی ساخته شده است. مورخان بر این باورند که این محل همان شهر «شیز» یا «گنزک» باستانی است که روزگاری مقر آتشکده بیار مهم «آذرگشسب» بوده است. تخت سلیمان از روزگار مادها محل استقرار اقوام مختلف بودهاست. این مجموعه بنا، در ۲۹ آذرماه ۱۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۱۳۸۲ در فهرست میراث فرهنگی جهانی یونسکو ثبت شد.
روستای میمند، کرمان
زندگی در دل سنگ ها
روستای سنگی و دست کند میمند با قدمتی چند هزار ساله، از جمله نخستین مراکز استقرار انسان در ایران است. در این روستا، ۴۰۶ خانه سنگی یا کیچه وجود دارد. زنده بودن فرهنگ باستانی و به خصوص زبان و نوع گویش اهالی و استفاده از واژه های پهلوی از مشخصات ویژه این منطقه است. روستای سنگی میمند با قدمتی نزدیک به ۱۳ هزار سال، در سال ۱۳۹۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
نیایشگاه (زیگورات) چغازنبیل، خوزستان
نیایشگاه طبقاتی
زیگورات چغازنبیل، اثری است بازمانده از دوران حکومت عیلامی ها با مرکزیت شهر باستانی شوش. این سازه عظیم که در چهل و پنج کیلومتری جنوب شهر باستانی و تاریخ شوش و سی و پنج کیلومتری شهر شوشتر قرار گرفته است، به دست «اونتاش گال»، پادشاه عیلام حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد به منظور ستایش رب النوع گال و اینشوشیناک- براساس متن کتیبه یافته شده در آن- ساخته شده است. بلندی سازه چغازنبیل در ابتدای ساخت آن ۵۲ متر و در پنج طبقه بوده است، اما ارتفاع آن امروز ۲۵ متر است و تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. این سازه به شکل مربع و در ابعاد ۱۰۵ متر در ۱۰۵ متر است. بنای چغازنبیل پیش از آن که در فهرست میراث جهانی قرار بگیرد، در سال ۱۳۴۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود.
سنگ نبشته بیستون، کرمانشاه
فتح نامه جاویدان
در سی کیلومتری شرق کرمانشاه در ارتفاع صد متری بر سینه کوه صخره ای بیستون، یکی از مهم ترین اسناد دوره هخامنشی و مربوط به داریوش بزرگ نقش شده است. این کتیبه درواقع فتح نامه ای است که وقایع اولین سال های سلطنت داریوش و فتوحاتی را که در جریان سرکوب اغتشاشات و شورش های داخلی نصیب او شده، بازگو می کند.
داریوش در این کتیبه ضمن معرفی خود و اجدادش به شرح حوادثی که منجر به پادشاهی او شد، پرداخته و در ضمن حدود قلمرو و نام ایالات تابعه در ابتدای سلطنت و نام تمامی شورشیان و محل شورش و تارخ سرکوبی آنان را ذکر کرده است. متن فارسی باستان، در ۴۱۴ سط و در پنج ستون قرار دارد که زیر آن تصویر شاه و نه تن از مدعیان پادشاهی که اسیر شده اند، به تصویر کشیده شده است. متن عیلامی هم در ۵۹۳ سطر، در هشت ستون و متن بابلی در ۱۱۲ سطر و در دو طرف کوه منقوش شده است. این اثر منحصر به فرد که بیان کننده گوشه ای از تاریخ دوره داریوش بزرگ است، در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار رفت و در سال ۱۳۸۵ در سی امین نشست سازمان یونسکو، در فهرست میراث جهانی جای گرفت.
سازه های آبی شوشتر، خوزستان
مهندسی باستان
در سال ۱۳۸۸ مجموعه ای از بی نظیرترین سازه های مهندسی جهان که به نام آبشارها و آسیاب های آبی شوشتر معروف است و قدمتی چندهزار ساله دارد، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. بخش های مختلف این مجموعه عبارتند از: بندمیزان، برج کلاه فرنگی، رودخانه دست کند گرگر، مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی، بند برج عیار، نیایشگاه صائبین، بند ماهی بازان، قلعه سلاسل، کانال داریون، پل بند شادروان، بند خاک، پل بند لشکر، پل شاه علی و پل شرابدار.
مجموعه بازار تبریز، آذربایجان شرقی
بازار زندگی
بازار تبریز، با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع بزگر ترین بازار سرپوشیده جهان است. قدمت این بازار به دوره زندیه بر می گردد، اما پیش از آن هم این مرکز به دلیل رفت و آمد اروپاییان و تجار و کاروانیان، مرکز مبادله کالا و تبادل فرهنگ و هنر بوده است. بازار تبریز نزدیک به ۵۵۰۰ باب حجره، ۳۵ سرا، ۲۵ تیمچه، ۳۰ مسجد، ۲۰ راسته، ۱۱ دالان، پنج باب حمام و ۱۲ مدرسه دارد. بازار تبریز در دوره های قاجار و پهلوی بارها مرمت و بازسازی شده است.این مرکز مبادلات و داد و ستد تاریخی ایران در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسید.
شهر تاریخی شوش، خوزستان
پایتخت باستانی
شهر تاریخی شوش، شهری با قدمتی کهن و یادگاری است از دوران عیلام و هخامنشی. این شهر پایتخت سیاسی هخامنشیان و مرکز برخورد دو تمدن ایرانی و میان رودان بوده است. این سایت ویژه باستانی که تحقیقات و مطالعات باستان شناسی همچنان در آندر جریان است، در سی و نهمین اجلاس کمیته میراث جهانی سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) در تیر ۱۳۹۴ با موافقت صد در صد اعضای آن به ثبت جهانی رسید.
شهر سوخته، سیستان و بلوچستان
شهری در سیستان
شهر سوخته، بقایای شهری باستانی است که در مسیر رودخانه هیرمند به دریاچه هامون بنا شده است. آثار به دست آمده در این محوطه باستانی، نشان دهنده وجود دانش پزشکی و کشاورزی و سیستم آبرسانی در این شهر بوده است. این سایت باستانی در سال ۱۳۹۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
گنبد سلطانیه، زنجان
آرزوی برباد رفته
این بنا که به نام مقبره «سلطان محمد خدابنده» ملقب به «الجایتو» معروف است، از جمله سازه های معماری دوره اسلامی است که در دوره ایلخانان ساخته شده است. گنبد این بنا ارتفاعی نزدیک به ۴۸.۵ و قطر دانه ۲۵.۵ متر دارد. هدف اصلی الجایتو از ساخت این آرامگاه آن بود که پیکر حضرت علی (ع)، امام اول شیعیان را از نجف به این محل منتقل کند، اما چون از آوردن پیکر امام ناامید شد، تغییراتی در نقشه اولیه آن داد و وصیت کرد که پس از مرگش در سردابه آن دفن شود.
ساخت این آرامگاه، ۱۰ سال به طول انجامید و الجایتو تنها دو سال پس از اتمام بنای آن در اثر بیماری در سن سی و چهارسالگی درگذشت. گنبد سلطانیه در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ در آثار ملی ایران ثبت شد و در سال ۱۳۸۴ در نشست بیست و نهم کمیته جهانی یونسکو در فهرست میراث جهانی درآمد.
کاخ گلستان، تهران
کاخ پایتخت
مجموعه کاخ گلستان واقع در میدان ارگ تهران از جمله بناهایی است که از زمان «شاه تهماسب اول» تا دوره پادشاهان قاجار و به ویژه در دوره «فتحعلی شاه» ساخته و پرداخته شده است. این مجموعه دارای کاخ ها و تالارها و عمارت هایی است که از نظر معماری و تزیینات در میان کاخ های دوره قاجار بی مانند هستند. آیینه کاری های این کاخ از جمله جاذبه های منحصر به فرد آن است. بخش های مختلف این مجموعه عبارتند از: عمارت شمس العماره، تالار سلام، تالار آیینه، ایوان، تخت مرمر، حوضخانه، کاخ ابیض، خلوت خانه کریم خانی، عمارت بادگیر، تالار عاج، تالار الماس، تالار برلیان و حوضخانه. لازم به ذکر است برخی از بناهای موجود در محدوده کاخ امروز دیگر وجود ندارند، مانند تکیه دولت و عمارت اندرونی و خوابگاه ناصرالدین شاه، تالار خاقان و عمارت صندوقخانه. این مجموعه در سال ۱۳۹۲ در سی و هفتمین اجلاس یونسکو در فهرست میراث جهانی قرار داده شد.
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، اردبیل
آرامگاه قزلباشان
مجموعه بقعه «شیخ صفی الدین اردبیلی» و جد پادشاهان صفویه در سال ۷۳۵ هجری به دست فرزند او، «صدرالدین موسی»، بنا شد. در این بنا به غیر از مقبره شخی صفی، مقبره «شاه اسماعیل اول» و همسر او و جمعی از بزرگان قزلباش و صاحب منصبان صفویه هم قرار دارد. این مجموعه از لحاظ معماری و تزیینات در نوع خود منحصر به فرد است. بخش های مختلف این آرامگاه عبارتند از: چینی خانه، مسجد، جنت سرا، خانقاه، چله خانه، شهیدگاه، چراغ خانه، کتابخانه، نقاره خانه و... این بنا در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
میدان نقش جهان، اصفهان
میدان مستطیلی
میدان نقش جهان، در زمان صفویه به جای باغ بزرگی که در همین محل قرار داشت و نقش جهان نامیده می شد، ساخته شد. این میدان برخلاف نقشه بسیاری از میدان های جهان، به شکل مستطیل و دارای ابعادی به طول ۵۶۰ متر و عرض ۱۶۰ متر است. از ویژگی های این میدان، وجود ساختمان های بسیار مهم و بازاری دوطبقه در اطراف آن است. بناهای پیرامونی این میدان که هرکدام، مظهری از هنر و خلاقیت هنرمندان و مهندسان و صنعتگران ایرانی هستند، عبارتند از: بنای کاخ عالی قاپو، مسجد امام (شاه)، مسجد شیخ لطف الله و سردر قیصریه. میدان نقش جهان که در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود، در اردیبهشت ماه ۱۳۵۸ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
دشت لوت، خراسان جنوبی، کرمان، سیستان و بلوچستان
لوت پهناور
دشت لوت نخستین اثر طبیعی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. دشت لوت که گاه به اشتباه آن را کویر خطاب می کنیم، دارای ویزگی هایی است که آن را از دیگر دشت های جهان جدا و متمایز می کند. مساحت این دشت حدود ۳۶ هزار کیلومتر مربع یا دو میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار و مساحت حریم آن ۱۷ هزار کیلومتر مربع یا یک میلیون و ۷۰۰هزار هکتار است و وسعت آن از مساحت بعضی کشورهای جهان بیشتر است. این منطقه علاوه بر ویژگی های طبیعی دارای محوطه هایی باستانی با قدمتی بیش از پنج هزار سال است و از جمله این مناطق باید به ناحیه شهداد اشاره کرد. دشت لوت در ۲۷ تیرماه ۱۳۹۵ با رای تمامی اعضای کمیته میراث جهانی به عنوان اولین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
کاریزهای ایران؛ خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان
آبرسانی زیرزمینی
مجموعه ۱۱ قنات یا کاریز با قدمتی نزدیک به دو هزار سال در ۲۵ تیرماه ۱۳۹۵ در چهلمین اجلاس یونسکو به عنوان بیستمین اثر جهاین ایرانی به ثبت رسید. این کاریزها عبارتند از: قصبه گناباد، بلده فردوس، زاچ حسن آباد، آسیاب آبی میرزانصرالله مهریز، جوپار کرمان، اکبرآباد و قاسم آباد بروات بم، مون اردستان، وزوان اصفهان، مزدآباد اصفهان و ابراهیم اصفهان.
مجموعه کلیساهای آذربایجان، آذربایجان شرقی و غربی
مسیحی های وطنی
به دنبال تلاش های سازمان میراث فرهنگی و شورای خلیفه گری ارامنه، مجموعه ای از کلیساهای تاریخی ایران در سال ۱۳۸۷ به عنوان میراث جهانی به ثبت رسیدند. این کلیساها عبارتند از:
کلیساهای تادئوس مقدس: به دلیل دفن یکی از حواریون در سال ۶۶ میلادی در آن، ارزش بسیاری در میان پیروان حضرت مسیح (ع) دارد.
کلیسای سنت استپانوس: در نود و هفت کیلومتری کلیسای تادئوس در آذربایجان شرقی واقع شده است و به دلیل معماری و تزیینات تاریخی ارزش فراوان دارد.
کلیسای مریم مقدس: در روستای دره شام قرار دارد و قدمت آن نزدیک به ۴۰۰ سال است.
کلیسای آندره ورتی یا چوپان: در ساحل رودخانه ارس و در مجاورت یک گورستان تاریخی قرار دارد.
کلیسای مریم یا زورزور: در دوازده کیلومتری جنوب ماکو است.
مجموعه پاسارگاد، فارس
شهر هخامنشی
مجموعه تاریخی پاسارگاد شامل آرامگاه کوروش کبیر، باغ پادشاهی، کاخ دروازه، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، آرامگاه کمبوجیه، محوطه مقدس و تنگه بلاغی در سال ۱۳۸۳ با صد در صد آرا در فهرست میراث فرهنگی جهانی یونسکو ثبت شد.این مجموعه، بازمانده ای تاریخی و بسیار مهم از دوران هخامنشی است که در محل استقرار اصلی قوم پاسارگاد از جمله اقوام آریایی، در مساحتی نزدیک به ۷۱۲۷ هکتار ساخته شده است.