عزت الله انتظامی: باید در سالروز تولد علی حاتمی به يادش بيفتيم

فرزانه ابراهیم زاده در شرق نوشت : در همه اين 15 سال هميشه در روز 15 آذر كه همزمان با سالروز درگذشت او بود به يادش بوديم و كمتر در اين روز، از او صحبت شده است. اما به قول استاد انتظامي كاش در روز تولد هنرمندان از آنها بگوييم.

استاد عزت‌الله انتظامي در جشن تولدي كه همين چند وقت پيش در تالار وحدت برايش برگزار شد، پيش از هر نكته‌اي درباره خودش گفت: «چقدر خوب است كه در تولد هنرمندان به يادشان باشيم.» او تنها از يك هنرمند سينماي ايران ياد برد: «علي حاتمي». انتظامي در آستانه 67 سالگي علي حاتمي در گفت‌وگو با «شرق» با تاكيد بر ياد هنرمندان، گفت: «چقدر خوب است كه به جاي سالمرگ در سالروز تولد هنرمندان به ياد آنها بيفتيم. به خصوص درباره علي حاتمي كه يكي از چهره‌هاي بزرگ سينماي ايران است و من چندين بار در مراسم مختلف اين نكته را تكرار كردم كه در سالروز تولدش به يادش بيفتيم و برنامه‌هاي بزرگداشت برايش برگزار كنيم.»

به گفته انتظامي: «علي حاتمي هنرمند بزرگي بود. او در طول زندگي‌اش فيلم‌ها و سريال‌هاي خوبي را ساخت كه از ياد هيچ‌كس نخواهد رفت.» او كه در شاخص‌ترين آثار سعدي سينماي ايران به عنوان بازيگر اصلي بازي كرده است، با اشاره به همين آثار به جاودانگي در فيلم‌هاي او اشاره كرد: «فكر مي‌كنم با وجود اين همه سريالي كه در همه اين سال‌ها ساخته شده است، كمتر كسي مجموعه هزاردستان را فراموش كرده باشد. اما خود من خيلي از مجموعه‌هايي كه در اين سال‌هاي اخير ساخته شده را فراموش كرده‌ام. همه آثاري كه ساخت مثل هزاردستان يكي از يكي بهتر و درخشان‌تر بود.»

انتظامي از آثار بزرگ حاتمي مانند هزاردستان، كمال‌الملك و حاجي واشنگتن ياد كرد و گفت: «بدبختانه هيچ هنرمندي در سال‌هاي بعد از او نتوانست جانشين او شود. هيچ نويسنده و كارگرداني نتوانست نظم و نثري كه او در فيلم‌هايش داشت را تكرار كند. شيوه سناريونويسي حاتمي و زبان و ادبيات قجري كه در فيلم‌هايش به زيبايي استفاده مي‌كرد، تنها خاص او بود و اگر كسي در اين سال‌ها اين‌گونه نوشته زبان و كارهاي حاتمي را تقليد كرده است.»

آقاي بازيگر كه از روزنامه «شرق» به خاطر يادآوري روز تولد علي حاتمي سپاس‌گزاري كرد، تاكيد كرد: «خوب است كه همه در روز تولدش برنامه‌هايي براي او برگزار كنند و فيلم‌ها و آثاري كه از او به جامانده است را بار ديگر نشان دهند و نقد كنند.» علي حاتمي هنرمند تصويرگر تاريخ ايران بود. او تصويري به‌يادماندني از ناصرالدين‌شاه را در دو فيلم خود به نمايش گذاشت. يكي از اين ناصرالدين‌شاه‌ها را عزت‌الله انتظامي بازي كرد. بازي‌اي كه نه تنها يك‌بار ديگر تكرار شد؛ تصوير ناصرالدين‌شاه را در ذهن علاقه‌مندان با تصوير او به ياد مي‌آورد با اينكه تصاوير روشني از چهارمين شاه قاجار به يادگار مانده است. استاد انتظامي درباره اين نقش كه براي نخستين بار در فيلم كمال‌الملك بازي كرد؛ گفت: «من دو بار در نقش ناصرالدين‌شاه قاجار بازي كردم. يكي در كمال‌الملك به كارگرداني علي حاتمي بود و يكي ديگر در فيلم ناصرالدين‌شاه اكتور سينما. پيش از من جمشيد مشايخي در فيلم سلطان صاحبقران علي حاتمي ناصرالدين‌شاه شد و بسيار قشنگ بازي كرد. وقتي كمال‌الملك را به من پيشنهاد داد، از اين نقش خيلي خوشم آمد. اما جز اين در خيلي از فيلم‌هاي حاتمي مانند حاجي واشنگتن، جعفرخان از فرنگ برگشته و هزار دستان بازي كردم و هميشه از كار كردن با او حس خوبي داشتم.»

«مدرسه هنر، مزرعه بلال نيست كه هر سال محصول بهتري بدهد. از ستاره‌هاي آسمان هم يكي مي‌شود كوكب درخشان؛ الباقي،‌ اي، سوسو مي‌زنند.» در ميان اين همه ستاره‌اي كه در 140 سالي كه از تاريخ سينماي ايران گذشته يكي مي‌شود بهرام بيضايي، يكي عباس كيارستمي، ديگري داريوش مهرجويي يا رخشان بني‌اعتماد، يكي هم مي‌شود «علي حاتمي». بقيه در اين دشت پرستاره‌ سوسو مي‌زنند. اين را ما نمي‌گوييم تاريخ سينما شهادت مي‌دهد كه علي حاتمي كه همين امروز 67 ساله مي‌شود يكي از ستاره‌هاي درخشاني از شمار آن ستاره‌هايي است كه خودش از زبان ناصرالدين‌شاه قاجار در فيلم كمال‌الملك مي‌گفت. حاتمي در خيابان مختاري در قلب پايتخت جايي متولد شد. آدرسش را رضا خوشنويس در هزاردستان به ‏مفتش مي‌دهد؛ خيابان شاهپور، خيابان مختاري، كوچه ارديبهشت. او دانش‌آموخته از دانشكده هنرهاي دراماتيك است. علي حاتمي حداقل ۱۵ فيلم بلند سينمايي و مجموعه تلويزيوني ساخته است. ‏اولين اثر سينمايي حاتمي در سال ۱۳۴۸ با عنوان حسن‌كچل ساخته شد و آخرين فيلم نيمه‌تمامش با نام جهان‌پهلوان تختي كه يكي از بزرگ‌ترين پروژه‌هاي سينمايي او بعد از مجموعه هزاردستان بود، به علت مرگ ناشي از بيماري سرطان نافرجام ماند. 

هيچ هنرمندي قابل تكرار نيست
واژه رايج «سينماي ملي» تعاريف بسياري را در خود گنجانده كه بخش عمده‌اي از آنها در سينماي بومي با مولفه‌هاي خاص فرهنگي خلاصه مي‌شود اما اين واژه بي‌ترديد با نام علي حاتمي پيوندي ديرين دارد. او هنرمندي است كه تكرار نشدني است. هيچ‌كس بعد از او سينمايي كه خاص او بود را حتي نتوانست تقليد كند.

سعيد عقيقي فيلمنامه‌نويس، مدرس، منتقد و كارگردان سينما معتقد است اين خاص بودن تنها در مورد علي حاتمي نيست و شاخصه همه هنرمندان موج نوي سينماي ايران است: «نه فقط علي حاتمي همه هنرمنداني كه در سينماي ايران سبك خودشان را آغاز كردند، تكرار نشدند. علي حاتمي هم مستثنا نبود. همه فيلمسازان موج نوي سينماي ايران كه ظاهر شدند و روش مشخصي را به وجود آوردند، قابل تكرار نيستند. مگر سهراب شهيد ثالث يا پرويز كيمياوي در تاريخ سينماي ايران تكرار شدند؟ آنها سينما را به شيوه منحصر به فرد خود ادامه دادند و به همين دليل تك ستاره باقي ماندند.»

عقيقي معتقد است: «علي حاتمي از اول فعاليت هنري خود علاقه‌مندي‌اش به ضرب‌المثل‌ها و ويژگي‌هاي بافت و فرهنگ سنتي را نشان داد و اين شاخصه را در فيلم‌ها و حتي ديالوگ‌هايش به صورت مستقيم وارد كرد. به همين دليل است كه هيچ‌كس نتوانسته است شبيه او در سينما به وجود بيايد و حتي با وجود آنكه نگاهش به تاريخ نگاه اسنادي نبود و روايت شخصي‌اش را كه از تاريخ داشت، تكرارناشدني بود. اگر كسي هم تلاش داشته است به سبك او فيلم بسازد، از او تقليد كرده است. حتي گاهي ديالوگ‌هايي كه حاتمي به كار برده را عينا در فيلم‌ها استفاده مي‌كنند.»

اين منتقد سينما با برشمردن برخي از ويژگي‌هاي سبك حاتمي مي‌گويد: «نقاط ضعف و قوت زيادي درباره رويكرد علي حاتمي به تاريخ وجود دارد اما از آنجايي كه حاتمي خودش شروع‌كننده سبك خودش بوده است؛ ناگريز بايد امتيازهاي خاصي در اين‌باره داشته باشد. او حتي در فيلم‌هايي مانند خواستگاري و سوته‌دلان كه گرايش تاريخي نداشت و آثار به روزتري بودند گرايش سنتي خودش را داشت. در واقع شعر فارسي را حاتمي در آثارش وارد مي‌كند و راه‌حل تصويري‌اش استفاده از مضامين عشق‌هاي به بن بست رسيده و ممنوع است.» او حتی زمانی که تحت تب قیصر و طوقی بود، بابا شمل را می‌سازد هم به شیوه خود آن‌ها را روایت می‌کند. داستان‌هاي قديمي ضرب‌المثل‌ها، اشعار عاميانه كه لابه‌لاي شاعرانه‌هاي حاتمي وجود داشت از ويژگي‌هاي آثار اين شاعر سينماي ايران بود كه به اعتقاد عقيقي ادا نبود و از درون او نشأت مي‌گرفت: «حاتمي خودش از يك فرهنگ سنتي برخاسته بود و از همين فرهنگ در آثارش استفاده مي‌كرد. من يك‌بار او را از نزديك ديدم. آن هم زماني كه داشت فيلم دلشدگان را به همراه مرحوم روح‌الله امامي در وزارت ارشاد مونتاژ مي‌كرد. يادم هست كه چقدر اين نگاه سنتي در خود او هم وجود داشت. مثلا دوست داشت كباب بازار با ريحان بخورد. مي‌خواهم بگويم كه او در همه كارهايش آنچه در خودش وجود داشت را مي‌ساخت. ادا در نمي‌آورد. خودش بود. همان فرهنگي بود كه با آن بزرگ شده بود. به همين دليل حتي آثاري مثل تختي و مادر كه روايت امروزي داشتند هم شاخص هستند و خصوصيات آثار حاتمي را ندارد.»