پایگاه خبری تحلیلی انتخاب (Entekhab.ir) : ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ نقطه تاریکی در تاریخ معاصر ایران است که کمترین اثر آن بازگشت به دوران استبداد داخلی و قدرت گرفتن پهلوی دوم بود که در چند دهه قبل بر اساس فرمان مشروطه از قدرتش کاسته شده بود. بعد از کودتای ۲۸ مرداد هیچ‌کدام از قوای کشور دیگر از استقلال برخوردار نبود و شاه کوشید با توسل به احداث ساواک و همچنین افزایش قدرت نظامی خود به قدرت مطلق تبدیل شود و برنامه‌های به اصطلاح توسعه خود را در ایران اجرا کند. بعد از کودتا دکتر مصدق تبعید شد و در تبعید ماند تا در همانجا در تنهایی از دنیا برود. باگذشت چندین دهه از کودتای سال ۳۲ هرسال ابعاد بیشتری از آن واقعه منتشر می‌شود. این روزها پژوهشگران در ابعاد تاریخی کودتای ۲۸ مرداد به ۲ دسته تبدیل‌شده‌اند: یک دسته افرادی که آمریکا و انگلستان را عامل اصلی کودتا می‌دانند و دسته‌ای دیگر که اساسا به کودتا اعتقاد ندارند و عزل مصدق را از اختیارات شاه می‌دانند.
به بهانه بررسی ابعاد کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲ «آرمان» با دکتر صادق زیباکلام به گفت‌وگو پرداخته است که در ادامه می‌خوانید:
در سالگرد کودتای ۲۸مرداد ۳۲ قرار داریم. کودتا در ادبیات سیاسی ایران دارای چه تعریفی است؟
اگر بخواهیم به مفهوم کودتا در ادبیات سیاسی نگاهی بیندازیم و آن را با کودتای ۲۸مرداد سال ۳۲ در ایران تطبیق دهیم به تفاوت‌هایی خواهیم رسید.
منظور شما چیست؟ اگر امکان دارد صریح‌‌تر و شفاف‌تر در این مورد صحبت کنید؛ زیرا بسیاری هستند که می‌گویند ۲۸ مرداد کودتا نبوده است. شما هم به این موضوع اعتقاد دارید؟
من می‌خواهم به مساله کودتای ۲۸ مرداد از زاویه دیگری نگاه کنم و البته قصد ندارم از پاسخ به سوال شما شانه خالی کنم. من آن اندازه صداقت و صراحت دارم که اگر روزی به این باور برسم یا اکنون رسیده باشم که ۲۸ مرداد کودتا نبوده، ترسی از اعلام آن نداشته باشم اما کودتای ۲۸ مرداد در این معنا که ارتش در آن نقش مهمی در سرنگونی دکتر مصدق داشت، قطعا کودتاست. از آنجا که آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها برنامه‌ریزی کرده بودند که با یاری ارتش دکتر مصدق را سرنگون کنند، باید به کودتا بودن وقایع آن زمان اعتراف کرد اما این موارد همه داستان نیست.
اعتقاد دارید که حضور نظامیان و دست داشتن آمریکا و انگلستان تمام ابعاد کودتا نیست، پس در مورد ابعاد دیگر کودتا توضیح دهید؟
در اکثر کودتاها مردم صبح یک روز از خانه خارج می‌شوند و مشاهده می‌کنند که واحدهای ارتش در نقاط حساس و مهم کشور مستقرشده‌اند، به این معنا که نظامیان، نخست‌وزیری و صداوسیما، گذرگاه‌های مهم شهر را تسخیر کرده و اعضای دولت را بازداشت کرده‌اند یا اعضای دولت مخفی شده‌اند. از اولین ساعت‌های روز، اعلامیه ارتش در صداوسیما قرائت می‌شود، هرچند ممکن است مقاومت‌ها و درگیری‌های نظامی صورت بگیرد و کودتاگران هم با موفقیت پیروز شوند و یک دولت نظامی بعد از کودتا سرکار آید. اما کودتای ۲۸ مرداد این‌گونه نبود؛ چرا که تردیدها و نگاه‌های خاصی در مورد کودتا ۲۸ مرداد به وجود آمده است.
در ۲۸ مرداد در عمل چه اتفاقی افتاد که شما آن اتفاقات را با کودتاها در سایر کشورها متفاوت می‌دانید؟
۲۸ مرداد به این شکل نبود که مردم بعد از اینکه شب خوابیدند و صبح بیدار شدند، در خیابان‌های سطح شهر شاهد تانک و خودروهای ارتشی و نظامی باشند و رادیو و کاخ نخست‌وزیری توسط نظامیان به تسخیر درآمده باشد.
صحنه واقعی کودتای ۲۸ مرداد چگونه بود؟
از نخستین ساعات اولیه صبح کودتا حدود چند صد نفر به اضافه شماری از نظامیان که لباس نظامی خود را از تن درآورده بودند، سوار خودروهای کامیون و اتوبوس شده و از خیابان‌های منطقه پایین‌شهر تهران حرکت کرده و به سمت مناطق مرکزی پایتخت حرکت می‌کردند.
این افرادی که شما با ذکر مشخصات به آنها اشاره کردید، چه می‌کردند و چه شعاری می‌دادند؟
این افراد سوار کامیون‌ها شده و با شعار هواداری از شاه به سوی مرکز شهر حرکت می‌کردند. آنها به سمت خیابان‌های جمهوری، انقلاب، بهارستان و مخبر الدوله، سبزه‌میدان، بازار و میدان بهارستان حرکت می‌کردند. اما نکته مهم این است که این افراد در ابتدا تنها چند صد نفر بودند که با گذشت چهارتا پنج ساعت یعنی ساعت دوازده تا یک بعد از ظهر به چند ۱۰ هزار نفر افزایش یافتند که این تعداد غیرنظامی بودند.
به اعتقاد شما آن چندین هزار نفر مردم معمولی بودند؟
بله، دقیقا آن چندین هزار نفر همه انسان‌های معمولی بودند. اینکه من و برخی دیگر از کارشناسان تردید داریم که کودتای ۲۸ مرداد را در واقع کودتا بنامیم، این موضوع است که افرادی که به جمع چند صد نفرِ می‌پیوندند و خیابان‌های مرکزی تهران را پر می‌کنند، نظامی نبودند و افراد معمولی بودند. این افراد بازاری، خرده‌پا و مردم معمولی بودند.
پس شما اعتقاد دارید این افراد معمولی هم با آن حرکت ابتدائی موافق بودند که به آن پیوستند؟
ما جز اینکه بگوییم این افراد با حرکت اولیه موافق و مخالف مصدق بودند، نمی‌توانیم روایت دیگری داشته باشیم.
سوالی که اینجا به وجود می‌آید این است که طرفداران دکتر مصدق در فاصله ۸ صبح تا یک بعدازظهر کجا بودند؟
ببینید، جان کلام و شاه بیت این قضیه دقیقا در این مورد نهفته است. این سوالی بوده که بنده همواره از کسانی که ۲۸ مرداد را توطئه می‌دانند، پرسیده‌ام. در این فاصله که این چند صد هزار نفر رادیو بیسیم و کاخ نخست‌وزیری را می‌گیرند و به دفاتر احزاب و تشکل‌های دکتر مصدق حمله می‌کنند، طرفداران مصدق کجا بودند. نمی‌توانیم بگوییم هواداران مصدق غافلگیر شده بودند، چون چندین ساعت طول کشید تا این چند صد هزار نفر به هسته اصلی که صبح از جنوب شهر حرکت کرده بودند، بپیوندند. باید این موضوع مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد. بدون شک طراحی کودتای ۲۸ مرداد با آمریکا و انگلستان بود ولی آنها به‌صورت رسمی وارد این قضیه نشدند و کسانی که علیه مصدق شعار می‌دادند و تعدادشان هم به دهها هزار نفر می‌رسید، ایرانی بودند. ما نخواستیم از خودمان این سوال تاریخی را بپرسیم که چرا آن دهها هزار نفر از دکتر محمد مصدق ناراحت و دلخور بودند که به هسته اصلی کودتا پیوستند؟ بدون شک سرکرده‌های آن جمعیت از آمریکا و انگلستان برای سرنگونی دولت مصدق پول دریافت کرده بودند و قطعا سرلشکر زاهدی با انگلستان و آمریکا همکاری می‌کرد. سرتیب متین دفتری برادرزاده دکتر مصدق با کودتاگران همکاری می‌کرد. شعبان جعفری هم همکاری می‌کرد، اما جمع کسانی که مأمور و اجیر بودند به هزار نفر هم نمی‌رسید، درحالی‌که دهها هزار نفر علیه دکتر مصدق شعار می‌دادند.
علت حضور این دهها هزار نفر چه بود و این امکان وجود داشت که آنها هم پول دریافت کرده باشند؟
خیر، قطعا فقط همان هسته اصلی پول دریافت کرده بودند. علت اینکه به این نکته توجه نمی‌شود این است که ما دوست داریم از این حادثه برداشت‌هایی که می‌خواهیم را داشته باشیم. کودتای ۲۸ مرداد به‌صورت ریشه‌ای کمترتحلیل شده است. نباید دست داشتن آمریکایی‌ها در این کودتا را نفی کرد اما باید علت اصلی آمدن این ۱۰هزار نفر به خیابان و شعار علیه مصدق مورد ارزیابی قرار گیرد. ما باید بدیهی‌ترین پرسش‌ها را در مورد این کودتا مطرح کنیم.
شما با دید متفاوتی به این کودتا نگاه می‌کنید؛ چه سوالی باید در مورد این کودتا مطرح شود.
همین‌که طرفداران مصدق در ۲۸مرداد کجا بودند. روی سخن من البته فقط مردم عادی نیست بلکه سخن من با افرادی است که کودتا را می‌دیدند و اقدامی نکردند. از رهبران جبهه ملی باید پرسیده می‌شد که چرا با وجود اینکه مشاهده کردید کودتا در حال شکل‌گیری است، دست به اقدامی در مقابل آن نزدید. سوال این است که چرا توده‌ای‌ها در مقابل اقدام مصدق کاری نمی‌کردند و چرا مردم عادی در مقابل کودتا ایستادگی نکردند؟
البته ادعا می‌شود که آیت‌ا... کاشانی هشدار این کودتا را به مرحوم مصدق داده بودند.
این ادعا تنها از طرف طرفدار آیت‌ا... کاشانی است. اتفاقا در ادامه این ادعا همین افراد می‌گویند که مرحوم مصدق از روی تکبر و غرور به پیام‌ها و پیشنهاد کمک آیت‌ا... کاشانی اهمیتی نمی‌دهد. اما سوال از این دسته افراد این است که با پذیرش آمریکایی، انگلیسی بودن مصدق چرا کسانی که کودتا را مشاهده کردند، دست روی دست گذاشتند و این سوال از آنها که آیا وظیفه شما در پیغام به مصدق خلاصه می‌شد. کسانی که مصدق را انگلیسی می‌نامند چرا علیه کودتا اقدام نکردند؟ در ابعاد مختلف کودتای ۲۸ مرداد سوالات و ابهاماتی وجود دارد.
به چه علت در ۲۸ مرداد، هواداران دکتر مصدق به هواداری از او بر نخواستند؟
من پاسخ سریع و روشنی به این موضوع ندارم، چرا که ما صورت مساله را نمی‌پذیریم.
یعنی صورت مساله را قبول نمی‌کنیم؟
من سوال اساسی مطرح می‌کنم و آن اینکه راویان تاریخی ۲۸ مرداد به آن جمعیت چند صد هزار نفری که باعث سرنگونی دکتر مصدق شده‌اند، کاری ندارند و با دید دیگری به کودتای ۲۸ مرداد نگاه می‌کنند. راویان امروز ۲۸ مرداد هم در بررسی این واقعه به سوی نگرش دربار، انگلستان و آمریکا می‌روند و تمام ابعاد این قضیه را بررسی نمی‌کنند. بنابراین تا زمانی که تنها یک مقصر در مورد واقعه کودتای ۲۸ مرداد به دادگاه تاریخ معرفی کرده‌ایم طبیعی است که به سراغ ابعاد دیگر کودتا نخواهیم رفت. چند دهه است که ما عامل سرنگونی مصدق را در یک بعد نگاه می‌کنیم و نخواستیم سایر ابعاد کودتا را بررسی کنیم. بنابراین سوال شما کاملا درست است که چرا طرفدار مصدق به حمایت از وی برنخاستند، اما جواب به این سؤال مستلزم تحقیق گسترده‌ای است و باید پذیرفت جدا از نقش آمریکا و انگلستان، کودتای ۲۸ مرداد دارای ابعاد دیگری هم بوده است.
پس شما نقش آمریکا و انگلستان در کودتای ۲۸ مرداد را نفی نمی‌کنید و قصد تبرئه این دو کشور درکودتای ۲۸ مرداد را ندارید؟
به‌هیچ‌وجه؛ من در ابتدای مصاحبه اعلام کردم که آمریکا و انگلستان تلاش و اصرار زیادی داشتند که کودتا صورت بگیرد. اما در این کودتا، آمریکا و انگلستان بدون عوامل ایرانی مخالف دکتر مصدق، چه مردم عادی و چه نخبگان نمی‌توانستند در سرنگونی دکتر مصدق موفق شوند. همین دلیل است که سال های سال، کودتا را تک‌بعدی دیده‌ایم. امروز ۶۳ سال از کودتا می‌گذرد و ۶۳۰ سال هم از کودتا بگذرد، تا همه عوامل دخیل در کودتای آمریکایی را نادیده بگیریم، نخواهیم توانست به این سوال دقیقا پاسخ دهیم که در ۲۸ مرداد چه اتفاقی افتاده است.