میدان ولی‌عصر را برداشتند به جایش مجتمع تجاری کاشتند/ گزارشی از تغییر هویت میدان خاطره انگیز تهران

شهروند نوشت: شهرداری تهران چند‌سال پس از این‌که دور میدان ولی‌عصر را بسته بود و کارگرانش آن‌جا مشغول به کار بودند، سرانجام از تصمیم تازه‌اش‌ برای یکی از قدیمی‌ترین میدان های پایتخت رونمایی کرد؛ خلاصه طرح به این شرح است: «به جای میدان ولی‌عصر یک ایستگاه مترو و یک مرکز تجاری دوطبقه ساخته می‌شود. »

اگرچه ممکن است این ایده برای خیلی‌‎ها شگفت‌انگیز به نظر برسد اما اگر به این فکر کنید که میدان ولی‌عصر سابق ١٣متر زیرزمین پایین می‌رود تا یک طبقه ایستگاه مترو و دوطبقه مجتمع تجاری ساخته شود، آن وقت می‌توانید معمای چگونگی ساخت یک مرکز تجاری را آن هم دقیقا در یکی از میدان‌های قدیمی و خاطره‌انگیز تهران، تجزیه و تحلیل‌کنید.

میدان ولی‌عصر نه فقط یکی از قدیمی‌ترین میدان‌های تهران بلکه یکی از زیباترین آنها بود. نقطه‌ای در میانه بلوار کشاورز که سالیان ‌سال آدم‌های این شهر نشانی‌اش را با فواره‌ای بلند می‌شناختند و نام دیگر این میدان در زندگی روزمره آدم‌ها میدان فواره بود. همان فواره‌ای که وقتی روز به میانه می‌رسید و آفتاب شهر داغ می‌شد، قطره‌های آب بی‌شمار را در هوا می‌پراکند. آدم‌ها درکنار این فواره راه می‌رفتند و مغازه‌داران درهای مغازه‌هایشان را نیمه‌باز می‌گذاشتند تا شمیم هوای خنک و بوی خاک نم خورده بیاید. این‌جا میدان ولی‌عصر بود همین قدر مفرح و همین‌قدر دوست‌داشتنی و چندین نسل از آدم‌های این شهر این میدان را با همین فضا و با همین خاطره‌ها زندگی کردند. اگر نه همه آنها اما بسیاری از آنها در سال‌های گذشته هنگام عبور از میدان ولی‌عصر به این فکر می‌کردند وقتی ساخت‌وساز مترو تمام شود، این میدان هم لابد به روزگار آرامش و زیبایی‌اش بازمی‌گردد. حالا عملیات ساخت ایستگاه مترو رو به پایان است، اما میدان ولی‌عصر دیگر برنمی‌گردد. تازه‌ترین خبر این است که آن میدان قدیمی را با آن همه خاطره با آن فواره بلند و آرامش همیشگی‌اش برداشته‌اند و به جایش نه فقط یک ایستگاه مترو که یک ایستگاه به اضافه یک مجتمع تجاری کاشته‌اند.

این خبری است که دیروز «عیسی علیزاده»، مدیرعامل سازمان زیباسازی شهر تهران اعلام کرد و در گفت‌وگو با «مهر» گفت: میدان ولی‌عصر ۱۳ متر زیرزمین می‌رود و در شکل جدیدش دارای یک گود ١٣متری و دوطبقه تجاری خواهد بود. او در این گفت‌‌وگو از اقدامات سازمان زیباسازی برای طراحی نماد این میدان خبر داده و گفته است این نماد هرچه باشد، باید طوری طراحی شود که تا ١٣متر سطح یک موضوع را به مخاطب نشان بدهد و از آن سطح به بالا، طراحی دیگری داشته باشد.

رئیس سازمان زیباسازی از استادان مجسمه‌سازی خواسته تا از میدان ولی‌عصر با این شکل و شمایل جدیدش دیدن کنند و برای نماد حجمی آن طرح بدهند.

سازمان زیباسازی: ما فقط متولی نماد میدان هستیم

پیگیری‌ها از سازمان زیباسازی شهر تهران نشان می‌دهد آنها در ایده‌پردازی این‌که این میدان ساختار فعلی را پیدا کند، یعنی ١٣متر پایین برود و بعد تبدیل به مرکز تجاری جدیدی در مرکز شهر تهران شود، مداخله‌ای نداشتند، این نکته‌ای است که سیدمجتبی موسوی، معاون فرهنگی و هنرهای شهری سازمان زیباسازی شهر تهران درباره آن به «شهروند» می‌گوید: «میدان ولی‌عصر در طرح ساخت ایستگاه مترو بوده است و مدتی همکاران ما در مترو مشغول عملیات عمرانی این ایستگاه بودند. با توجه به این‌که عملیات عمرانی میدان درحال پایان است، ما در فراخوانی اعلام کردیم هنرمندان رشته‌های مختلف اعم از تجسمی و معماری با توجه به شکل جدیدی که این میدان پیدا می‌کنند، درخصوص طراحی نماد جدید این میدان که می‌‎تواند به صورت یک المان حجمی باشد، ایده‌ها و پیشنهاداتشان را ارایه کنند.»

او در پاسخ به این پرسش که طراحی میدان ولی‌عصر به شکل جدید توسط کدام سازمان در شهرداری تهران انجام شده و آیا سازمان زیباسازی موافق اجرای این طرح در میدان ولی‌عصر بوده است، گفت: «مطالعات طراحی فعلی میدان آنچه قرار است در آینده راه‌اندازی شود، توسط شرکت مترو انجام شده است. درواقع آنها این فضا را با کاربری ایستگاهی طراحی کرده‌اند و آنچه ما در سازمان زیباسازی انجام می‌دهیم، طراحی نماد حجمی میدان است البته در یکی از طبقات فضاهای داخلی میدان و در رمپ‌‎های اطراف آن هم پیش‌بینی دیوارنگاری شده است.»

آن‌طور که موسوی به «شهروند» می‌گوید: ورودی‌ها و خروجی‌های متروی میدان ولی‌عصر در چهارگوشه میدان پیش‌بینی شده و مسافران و افرادی که می‌خواهند وارد فضای مرکزی میدان شوند، هم از ورودی ایستگاه وارد شده و بعد به زیرزمین می‌روند. او البته در پاسخ به این پرسش که آیا در اجرای این طرح به ملاحظات ترافیکی و اجتماعی این پروژه توجه شده، هم گفت: «این طرح حتما مطالعات ترافیکی دارد اما از نظر این‌که آیا این مرکز به افزایش ازدحام بیشتر در میدان منتهی می‌شود، باید گفت هرچه آن‌جا اتفاق می‌افتد، زیرزمین اتفاق می‎افتد و شما ازدحام و شلوغی روی زمین مشاهده نمی‌کنید.»

به گفته او، طراحی ایستگاه‌های چند منظوره برای مترو، اتفاقی است که در شهرهای مختلف دنیا با تجربه‌های متفاوت اجرایی شده و متداول است و درواقع به این ترتیب سعی می‌شود ایستگاه‌ها غیر از مترو فضاهای دیگری را هم دراختیار شهروندان قرار دهند. 

موسوی درباره این‌که ساخت مترو و طراحی جدید میدان ولی‌عصر موجب شده که تهران، میدان ولیعصر را با هویت گذشته‌اش به کلی از دست بدهد و با میدان تازه‌ای مواجه شود، گفت: «به هرحال این میدان شکل جدیدی خواهد داشت اما بخشی از تغییراتی که در تهران رخ می‌دهد، ناشی از الزامات توسعه شهری و نیازهای روز است و در ارتباط با میدان ولی‌عصر هم این تغییرات ناشی از همین شرایط بوده است. »

چه کسی متولی هویت شهری است؟

شورای شهر تهران پیش از این به شهرداری تهران اجازه داده تا برای تأمین هزینه‌های ساخت و توسعه مترو در تهران نسبت به ساخت مجتمع‌های تجاری در ایستگاه‌های مترو اقدام کند و حالا میدان ولی‌عصر را با این شکل و شمایل تازه و گود رفته‌اش تا عمق ١٣متری زمین می‌توان یکی از نتایج همین تصمیمات به شمار آورد. «ابوالفضل قناعتی»، عضو هیأت‌‌رئیسه شورای شهر تهران در ارتباط با همین پروژه به «شهروند»، می‌گوید: «ساخت هر ایستگاه مترو تقریبا ٤٠٠‌میلیارد تومان هزینه دارد. به همین دلیل شهرداری تهران می‌تواند و باید بخشی از هزینه‌کرد را در قالب بخش تجاری ایستگاهی تأمین کند، همان‌طور که بخش دیگر اعتبارات مورد نیاز در این زمینه را در قالب تهاتر و به صورت غیرنقد پیش‌بینی می‌کند، این کلیات کار است که شهرداری تهران می‌تواند در ایستگاه‌های مترو فضاهای تجاری پیش‌بینی کند.»

قناعتی می‌گوید: طرحی که اکنون در میدان ولی‌عصر اجرا شده، به‌طور جداگانه و با جزییات در شورای شهر تهران مطرح نشده و شاید اگر مطرح شده بود، پیشنهادات دیگری در این زمینه مورد توجه قرار می‌گرفت. به گفته او، اگرچه شهرداری تهران می‌تواند ایستگاه‌های مترو را به صورت مجتمع‌های ایستگاهی چند منظوره طراحی کند اما: « این‌جا بحث سلیقه و توجه به منافع اجتماعی و فرهنگی مطرح است، به ‌هرحال در هر ایستگاهی هم نباید بیایند برای درآمدزایی و تأمین هزینه‌ها نمای شهر را یا فضای پیرامونی را تحت‌تأثیر فضای تجاری قرار دهد و درواقع نباید برای حل یک مسأله، مشکلات تازه‌ای را ایجاد کرد.»

به گفته او، در میدان ولی‌عصر به ‌دلیل تراکم فضاهای تجاری و ترافیک سنگین افزودن بر بار تجاری در میدان تصمیم قابل قبولی نیست و اگر کاربری این مراکز به کاربری‌های فرهنگی مثل گالری‌ها و مراکز آموزشی اختصاص یابد، می‌تواند هویت فرهنگی و اجتماعی در آن‌جا ایجاد کند اما ایجاد یک مرکز تجاری جدید در قلب یک مرکز تجاری دیگر مشکلات اجتماعی و فرهنگی تازه‌ای در این محدوده ایجاد می‌کند. فارغ از این‌که شهرداری تهران به دنبال درآمدزایی و ایجاد درآمدهای پایدار برای اداره شهری است که دیگر از شدت متراکم‌شدن جای نفس‌کشیدن ندارد اما بدسلیقگی و تصمیم‌گیری بر مبنای منافع آنی بدون توجه به منافع آتی، انتقادی است که نسبت به مدیریت شهری و شهرداری تهران از دوره‌های گذشته وجود داشته و همچنان نیز به قوت خویش باقی است.

با وجود این‌که محمدباقر قالیباف، شهردار تهران در دهه گذشته نگاه اجتماعی به مسائل شهری را به‌عنوان مهم‌ترین شعار و برنامه خود اعلام کرده اما واقعیت این است که کارنامه او در تهران نشان می‌دهد آنچه در یک‌دهه در پایتخت عملیاتی و اجرایی شده، اغلب آنچنان تحت‌تأثیر منافع اقتصادی و بهره‌برداری‌های اقتصادی قرار داشته که عملا جایی برای توجه به منافع اجتماعی و فرهنگی باقی نمانده است و تهران هر روز بیشتر از گذشته کیفیت مطلوب برای زندگی را از دست می‌دهد.

درچنین شرایطی که این شهر متولی فرهنگی و اجتماعی ندارد و آنچه از فرهنگ و جامعه می‌گویند، شعاری بیش نیست، البته دغدغه برای این‌که هویت شهری چه می‌شود، شاید از نگاه متولیان شهری به معنای همان نشستن بیرون از گود و نظارت کردن باشد. درچنین شرایطی آدم‌های این شهر هم لابد باید یاد بگیرند که جای خالی خاطره‌ها و نشانه‌های هویتی که دیرسالی نقطه اتصال‌شان با این شهر بوده را با مال‌ها، مراکز تجاری و برندهای جدید و البته زندگی به سبک یک انسان مصرفی پر کنند و یادشان برود که این شهرها زمانی جایی برای آرامش، برای زندگی و خاطره‌های خوب بود.