روایتی از عملکرد خانم سخنگو/مرضیه افخم؛ چندمرده حلاج بود؟

بیش از سی سال است که در وزارت خارجه کار می‌کند اما دو سال آخر باعث شد تا نامش و چهره‌اش را بشناسیم. مرضیه افخم، نخستین زنی است که در تاریخ جمهوری اسلامی سمت سخنگویی را در وزارت امورخارجه به عهده گرفت و گامی در جهت قرارگرفتن زنان در مشاغل دیپلماتیک به پیش رفت.
 
او که در دوران وزارت خارجه علی‌اکبر ولایتی معاون اداره اطلاعات و انتشارات، در دوران وزارت سید کمال خرازی مدیرکل اطلاعات و مطبوعات و در دوران وزارت علی‌اکبر صالحی مدیرکل دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه بوده است، از شهریور ٩٢ تاکنون سخنگوی دستگاه دیپلماسی بوده و حالا قرار است به‌عنوان سفیر جمهوری اسلامی ایران عازم مالزی شود.
 
دوران وزارت ظریف به او فرصت داد تا مسئولیت حساس سخنگویی و ریاست اداره دیپلماسی عمومی را به‌طور هم‌زمان برعهده گرفته و نشان دهد که به اندازه مردان پیش از خود، توانمند است. بی‌تردید اصلی‌ترین دشواری این کار برخورد با رسانه‌ها و خبرنگاران به حساب می‌آید و افخم که در سه دهه فعالیت در وزارت خارجه با کار خبر و ارتباط با رسانه‌ها درگیر بوده است، این را به‌خوبی می‌دانست. حتی همان ابتدای کار در گفت‌وگویی این سمت را «شناکردن در یک دریای پرتلاطم» تعبیر کرده بود. اکنون حدود دو سال گذشته و می‌توان گفت که انصافا خوب هم شنا کرده است. شاید بتوان او را نسبت به برخی از سخنگوهای پیشین وزارت خارجه محافظه‌کار‌‌تر دانست اما همین که تاکنون بدون خطا و گاف، وظایف خود را انجام داده است، یک‌بار دیگر توانمندی‌های جامعه زنان را به نمایش گذاشت.
 
هم او و هم ظریف که او را منصوب کرد به‌خوبی می‌دانستند که زن‌بودن افخم فشار کار را برایش دوچندان می‌کند؛ زیرا موفقیت یا عدم موفقیت او علاوه بر خودش به جامعه زنان منتسب شده و همین امر، موافقان و مخالفان توسعه فعالیت‌های زنان را ذره‌بین‌به‌دست می‌کند تا مدام در حال ارزیابی او باشند. بااین‌حال دولت یازدهم که قبل از آن وعده تأسیس وزارتخانه زنان و معرفی وزیر زن داده بود بالاخره یک سخنگو و چند معاون زن برگزید. افخم هم همه توان خود را به کار گرفت و از پس کار برآمد.  از آن روزی که گمانه‌زنی‌ها برای انتخاب سخنگوی وزارت خارجه شروع شد تاکنون، چندین‌بار افخم خبرساز شده است. بار نخست همان گمانه‌زنی‌هایی بود که مخاطب را به جست‌وجو در پیشینه و سوابق کاری‌اش می‌کشاند. دفعه بعد وقتی بود که خبر ازدواج او با یکی از همکارانش در وزارت خارجه رسید. سومین بار نیز اوایل امسال بود که هادی سلیمان‌پور، رئیس مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت امور خارجه گفته بود: «حضرت آقا، خانم مرضیه افخم را با اسم خطاب و با گرمی با ایشان احوالپرسی کردند و ابراز داشتند از اینکه بانویی با حجاب کامل در محافل خبری، دیپلماتیک وارد شده است، ابراز رضایت دارند».
 
مسئله سفیرشدن او نیز بار دیگر در روزهای اخیر توجه‌ها را نسبت به او جلب کرده است. در این دو سال هیچ‌وقت نامش به خاطر یک اشتباه یا حرفی که وزارت خارجه را به دردسر انداخته باشد سر زبان‌ها نیفتاد. گاهی در میان خبرنگاران از او انتقاد می‌شد که از محکوم‌کردن‌ها و تکذیب‌کردن‌ها فراتر نمی‌رود اما درعین‌حال همه می‌دانند که این رویه بخشی از وظایف سخنگوی وزارت خارجه است. علم به اینکه پیش از او یک زن چنین مسئولیتی را به عهده نگرفته بود نیز سبب می‌شود که در ارزیابی او کمی منصفانه‌تر عمل شود و عملکردش را با توجه به محدودیت‌هایی که زنان را در برخی عرصه‌ها کم‌تجربه‌تر کرده است، قضاوت کنیم.
 
دراین‌مدت حرف از عزل و تغییر او نبوده است و همین گواه خوبی است که روشن کند وزیر خارجه و به‌طورکلی دولت یازدهم از انتخاب خود خرسند است. حالا هم که واگذاری این سمت به فرد دیگری مطرح است با ارتقای افخم توأم خواهد بود و این یعنی حرکت روبه‌جلوی زنان در عرصه مشاغل دیپلماتیک به‌عنوان حوزه‌ای که تاکنون کمترین فرصت‌ها را به جامعه زنان داده است.
به‌هرحال اکنون نیمی از عمر دولت گذشته است و افخم پیش از قرارگرفتن در قامت سفارت و در کرسی سخنگویی نشان داده که چندمرده حلاج است؛ بنابراین وقت خوبی است که عملکرد او را در این حوزه ارزیابی کنیم.
 
 علی خرم، سفیر سابق در سازمان ملل: نمی‌دانم رسانه‌ها را اقناع کرد یا نه
‌مرضیه افخم بعد از حدود دو سال فعالیت در جایگاه سخنگویی وزارت خارجه قرار است سفیر شود و وقت خوبی است که عملکرد او را به‌عنوان نخستین زنی که این سمت را بر عهده گرفت، ارزیابی کنیم. برای این کار بفرمایید که اساسا چرا این پست مهم و ویژه است؟

سخنگوی وزارت خارجه یا هر سخنگویی از آن جهت اهمیت دارد که برایند همه نظرات موجود در آن سازمان را اعلام می‌کند. اهمیت کار او در زمان مواجهه با رسانه‌ها مشخص می‌شود. یک سخنگو باید زمانی که با رسانه‌ها روبه‌رو می‌شود، بتواند از عهده سؤال و جواب برآید و خبرنگاران و رسانه‌ها را قانع کند. دیده شده که برخی از سخنگو‌ها بسیار زبردست، ماهر و حاضرجواب هستند و می‌توانند مطالب کلی را که گرفتند به خوبی منتقل کنند؛ یعنی اگر لازم نیست توضیح اضافه نمی‌دهند یا می‌دانند که در کجاها اظهارنظر نکنند. به عبارتی اصلی‌ترین وظیفه سخنگو همین است که مطالب خام را گرفته و با توانایی‌های خود طوری ترکیب کند تا مواضع سازمان یا وزارتخانه در بهترین حالت عنوان شده باشد.
 
‌با این معیارها عملکرد مرضیه افخم را به‌عنوان نخستین زنی که این سمت را برعهده گرفت، چطور ارزیابی می‌کنید؟
من که در وزارت خارجه رفت‌وآمد دارم، نمی‌توانم در این خصوص خیلی اظهارنظر کنم و رسانه‌ها و کسانی که از دورتر با وزارت خارجه ارتباط دارند، بگویند. رسانه‌ها باید بگویند که در این دوره دو ساله از مطالبی که افخم اعلام کرده، اقناع شده‌اند یا خیر.
 
‌در دو سال گذشته که او سخنگو بوده است، پیش آمده که مطلبی را اعلام کند و شما به‌عنوان یک کارشناس فکر کنید که نباید به این شکل گفته می‌شد؟
به نظر من، او در بیان مطالب خوب عمل کرده است اما در مورد اینکه آیا توانسته دیگران را راضی کند یا خیر، نظری ندارم. در مورد اینکه او به‌عنوان یک زن برای نخستین‌بار این سمت را برعهده گرفته است نیز باید بگویم این انتخاب نشان‌دهنده رویکرد وزارت خارجه و دولت روحانی نسبت به خانم‌هاست و مشخص می‌کند که دولت به حضور زنان معتقد است و تلاش می‌کند زنان در شرایط مساوی با مردان باشند و هر خانمی که توانایی و شایستگی لازم را دارد بتواند در سمت موردنظر قرار گیرد.
 
‌به نظر شما چرا دولت برای نشان‌دادن این رویکرد، سخنگویی وزارت خارجه را به یک زن سپرد؛ درحالی‌که مشاغل دیگری در حوزه دیپلماتیک یا دیگر عرصه‌ها وجود داشت؟
در وزارت امور خارجه و در دولت روحانی این تلاش وجود داشته است تا برخی از مناصب به خانم‌ها داده شود و وقتی که سخنگویی یک وزارتخانه به یک خانم داده شود در نگاه بین‌المللی اثر دارد و به آن توجه می‌شود.
 
‌فکر می‌کنید این انتخاب بسترساز رشد حضور زنان در مشاغل دیپلماتیک خواهد بود؟
حتما این اقدام در آینده بر توانمند‌سازی خانم‌ها اثرگذار است و موجب می‌شود خانم‌های بیشتری مسئولیت‌ها را به عهده بگیرند. درواقع این انتصاب بیشتر یک پیام داشت و آن این بود که زنان می‌توانند وارد صحنه شوند و آن رودربایستی را کنار گذاشته و حتی با رسانه‌های داخلی و خارجی مواجه شوند و حرف بزنند.
 
حضور نیافتن زنان در بسیاری از مشاغل و عرصه‌های مدیریتی بیش از آنکه به حجب و حیا مربوط باشد، به خاطر وجود موانع مختلفی است که این اجازه را به آنها نمی‌دهد؛ مثلا در همین دولت انتظار می‌رفت مشاغلی در حد وزارت به زنان سپرده شود، اما به چند معاونت و یک سخنگو اکتفا شد. حتی برخی انتصاب افخم را یک کار نمایشی برای ندادن سمت‌های مهم‌تر به زنان تلقی کردند، نظر شما دراین‌باره چیست؟
همین اندازه که دولت روحانی و ظریف به حضور زنان پرداختند و این سمت را به یک زن دادند، یعنی واکنش‌ها و پیامدهای احتمالی آن را به جان خریدند و سعی کردند با آن بسازند.
همان وقتی که خانم افخم به ‌عنوان سخنگو منصوب و سمت‌هایی در حد معاونت به خانم‌ها داده شد نیز واکنش‌های مختلفی در محافل بود؛ بنابراین فکر می‌کنم سپردن مشاغل به زنان از سوی دولت را باید در همین چارچوب ارزیابی کرد و در نظر داشت که دولتی‌ها چقدر تحت فشار هستند. دراین‌صورت، باید نتیجه گرفت همین چند گام هم ارزشمند است و می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای حضور بیشتر زنان در عرصه‌های مختلف.
 
‌فرستادن او به ‌عنوان سفیر به مالزی را نتیجه همین زمینه‌چینی دولت می‌دانید؟
بله، تا جایی که می‌دانم در این دولت می‌خواستند که گام‌های بیشتری را بردارند، اما به خاطر برخی واکنش‌ها مجبور شدند دست نگه دارند و آرام‌تر حرکت کنند. شاید در دولت بعد زنان بیشتری را در مشاغل دیپلماتیک داشته باشیم؛ زیرا زمینه‌سازی شده و این اطمینان حاصل شده است که یک خانم می‌تواند سخنگو، سفیر یا... باشد.
 
الهه کولایی، کارشناس روابط بین‌الملل: از مردان سلف خود کم نداشت
 
‌مرضیه افخم نخستین زنی است که سخنگویی وزارت خارجه را به عهده گرفته و اکنون حرف از سفیرشدن او است. شما عملکرد او را در این سمت چطور ارزیابی می‌کنید؟
اخباری که درباره ارتقای خانم افخم از سمت سخنگوی وزارت امور خارجه به سفیر جمهوری اسلامی ایران شنیده می‌شود درصورت درست‌بودن به‌خوبی نشان‌دهنده موفقیت الگویی است که او در وزارت امور خارجه به نمایش گذاشت و درستی انتخاب ظریف را در گماردن یک زن به سمت سخنگویی وزارت خارجه نشان می‌دهد. خانم افخم در دوره تصدی این سمت نشان داد که در ایفای وظایف سخنگویی و توجیه سیاست‌ها و عملکرد وزارت امور خارجه در حوزه‌های مختلف کم از مردان سلف خود که این سمت را پذیرا شده بودند، ندارد.
 
‌فکر می‌کنید که این موفقیت علاوه بر افخم به ظریف و به‌طور کلی‌تر دولت یازدهم نیز تعلق دارد؟
ظریف جرئت کرد و چنین سمتی را به او سپرد و افخم نیز در دو سال گذشته توانست به‌خوبی این نقش را ایفا کند و نشان دهد که چنانچه به زنان فرصت رشد در دستگاه اداری و اجرائی کشور داده شود، می‌توانند براساس مهارت‌هایی که کسب کرده‌اند همانند دیگر افراد در ایفای این وظایف توانمند ظاهر شوند.
 
 درواقع این ناباوری نسبت به توانمندی زنان میراث قرن‌ها عدم حضور زنان در حوزه‌های مختلف فعالیت‌های اجتماعی است که جز با ارائه الگوهای موفق در پرتو شکل‌گیری اراده سیاسی رهبران حوزه‌های اجرائی، امکان اصلاح پیدا نمی‌کند. بنابراین به نظر می‌رسد که افخم در این مدت نشان داد زنان می‌توانند همانند دیگران در همه حوزه‌های فعالیت اجتماعی متناسب با توانمندی‌های خود وظایفشان را انجام دهند و اگر امکان رشد آنان در وزارت امورخارجه نیز مانند دیگر دستگاه‌ها فراهم شود، هیچ منعی به لحاظ توانمندی‌های انسانی در جامعه زنان وجود ندارد و همه وظایف محوله به‌خوبی ایفا خواهد شد.
 
‌این تجربه راهگشای حضور زنان در مشاغل دیپلماتیک خواهد بود؟
بله، به نظر می‌رسد که این انتصاب می‌تواند راهگشای فعالیت‌ها و حضور زنان در عرصه‌های دیگر مانند وزارت امورخارجه و دیگر دستگاه‌ها و نهادها باشد چراکه اگر این اراده وجود داشته باشد و اجرائی شود، بدون‌شک و با توجه به تجربه دهه‌های گذشته، زنان ایرانی در حوزه‌های مختلف با همه محدودیت‌ها می‌توانند مهارت‌ها و صلاحیت‌های خود را به فعلیت برسانند. زنان آمادگی پذیرش مسئولیت‌های مختلف تا بالاترین سطوح را به دست آورده‌اند و نباید از این فرصت و این ظرفیت غفلت شود.
 
‌قرارگرفتن یک خانم در جایگاه سخنگوی وزارت امور خارجه حتما بازتاب مثبتی داشته است و احتمالا زمینه‌ساز گسترش حضور زنان در این عرصه نیز باشد اما در جامعه زنان برخی این انتقاد را به دولت یازدهم وارد می‌دانند که می‌توانست وزرای زن معرفی کند و سهم بیشتری از دولت را به آنها بدهد. این گروه از آنجایی که سخنگو تنها بیان‌کننده مواضع رسمی سازمان متبوع خود است، این سمت را یک سمتی نمایشی می‌دانند. دراین‌باره نظرتان چیست؟
حضور افخم در پست سخنگویی وزارت امورخارجه به هیچ‌وجه پاسخ‌گوی مطالبه جامعه زنان از رئیس‌جمهور در سپردن پست‌های بالای اجرائی در حد وزارت مانند معاونت‌های ریاست‌جمهوری نیست. در واقع این سمت به هیچ‌وجه با انتظارات ما برابری نمی‌کند اما در جایگاه خود فی‌نفسه تجربه موفقی بود و با درنظرگرفتن همه انتقادها، ناباوری‌ها و نگرانی‌ها افخم نشان داد که یک زن نیز می‌تواند این وظیفه را به‌خوبی ایفا کند.
 
البته این کارکرد می‌تواند زمینه‌ساز سپردن مسئولیت‌های گوناگون در دستگاه دیپلماسی به زنان باشد تا چهره زن‌ستیزی که از کشور و نظام ترسیم شده و رقیبان و دشمنان بر آن اصرار می‌ورزند، اصلاح شود.
 
ظریف به تقاضای جامعه زنان از دولت روحانی به این شکل پاسخ داد و البته این می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای انتخاب زنان به‌عنوان سفرا و در پست‌های بالای سیاسی در دستگاه دیپلماسی و نیز نمایندگی‌های گوناگون کشور در نهادهای بین‌المللی تا نشان دهد که زنان ایرانی با استفاده از فرصت‌های ایجادشده در عرصه‌های مختلف، چگونه شایستگی خود را می‌توانند به نمایش گذارند.
 
‌فکر می‌کنید سفیرشدن افخم و مردبودن سخنگوی بعدی وزارت خارجه، به‌عنوان عدم موفقیت زنان در این عرصه تعبیر می‌شود؟
انتخاب یک مرد به جای افخم ضرورتا به معنی ناکامی و عدم موفقیت این تجربه به حساب نمی‌آید چراکه در همه پست‌های اداری و اجرائی کشور، مرتب افراد جابه‌جا می‌شوند. آنچه مهم است این است که ملاک جنسیتی از ارزش‌گذاری توانمندی افراد کنار گذاشته شود و معیارهای علمی و فنی مبنای قضاوت در مورد صلاحیت حرفه‌ای شود. اگر در دستگاه دیپلماسی زنان در مسیر رشد و ارتقای اداری قرار گرفته باشند و ما شاهد بهبود موقعیت زنان در دستگاه اداری و اجرائی کشور به‌ویژه در دستگاه دیپلماسی باشیم، صرفا جابه‌جاشدن افخم با یک مرد به عنوان موفق‌نبودن این تجربه به شمار نمی‌آید.
 
احمد شیرزاد، نماینده پیشین مجلس: بیش از یک سخنگو بود
‌‌قرار است مرضیه افخم بعد از دو سال سخنگویی وزارت خارجه، به‌عنوان سفیر راهی مالزی شود، عملکرد او را در این مدت چطور ارزیابی می‌کنید؟
فکر می‌کنم که مجموعا در این سمت خیلی موفق بود. خانم افخم جزء کهنه‌کاران وزارت خارجه است و سال‌ها تجربه دیپلماتیک و فعالیت در وزارت خارجه داشته است و انصافا در موضع سخنگویی که کار سختی است، نیز خیلی خوب عمل کرد.
 
‌چرا کار سختی است؟
به‌دلیل اینکه به سیاست‌های کلی نظام مربوط است و حتی یک جمله موضع‌گیری اشتباه می‌تواند بازتاب‌های منفی در خارج از کشور داشته باشد. به همین خاطر هرکس که در این سمت باشد، وقتی بخواهد موضع رسمی دولت را اعلام کند بدنش می‌لرزد.
 
‌گاهی تصور می‌شود که این شغل اهمیت چندانی ندارد زیرا آنچه سخنگو می‌گوید صرفا مواضع سازمان متبوعش است و او در اتخاذ تصمیمات نقشی ندارد.
البته ممکن است که برخی هم در چنین سمتی نهایت احتیاط را به خرج دهند و هیچ حرفی نزنند. به عبارتی خبرنگاران را دست خالی بفرستند و به گفتن جملات کلی بسنده کنند. از این لحاظ سخنگوی خوب کسی است که هم حرف بزند، اطلاعات بدهد و خبرنگار را دست خالی روانه نکند و هم همه جوانب احتیاط را رعایت کند و موضع صریح نظام را به‌درستی اعلام کند.
 
‌شما فکر می‌کنید افخم در این سمت غیر از محکوم‌کردن و تکذیب‌کردن، خوب عمل کرد؟ منظورم این است که ریزه‌کاری‌هایی که به آن اشاره کردید در دوره سخنگویی افخم چطور پرداخته شده است؟
وظیفه سخنگو همین است. او نباید از خودش تحلیل سیاسی بگوید. این اشتباه را نکنیم. زمانی ممکن است که کسی را به رسانه‌ای دعوت کنیم و بخواهیم با او بحث کنیم یا تحلیل کند بنابراین وظیفه او ارائه تحلیل است اما وظیفه سخنگو این نیست. سخنگو وظیفه دارد که مواضع رسمی دولت‌ها را اعلام کند، به همین دلیل طبیعی است که تکذیب‌کردن‌ها و تأییدکردن‌ها یا محکوم‌کردن‌ها بخشی از این وظیفه است. من فکر می‌کنم خانم افخم بیش از اینکه یک پیام‌رسان باشد و مواضع را اعلام کند، در این سمت ظاهر شد و به نظرم خانم موفقی بود و امیدوارم که در سمت سفارت نیز موفق عمل کند.
 
‌زمانی که او منصوب شد برخی می‌گفتند که سخنگویی وزارت خارجه یک سمت نمایشی و به عبارتی ویترین است، زیرا دولت می‌توانست زنان را در بخش‌های دیگری به کار گیرد که در تصمیم‌گیری‌های کلان نقش مهم‌تری داشته باشند. نظر شما در این باره چیست؟
با این بخش که توقع بیشتری بود موافق هستم. ‌ای کاش که اراده جدی‌تری وجود داشت تا نقش‌های بیشتر و بهتری به خانم‌ها داده شود و ‌ای کاش که حساسیت‌ها کمتر بود و دولت در این زمینه با دست بازتر عمل می‌کرد، اما با اینکه سخنگویی وزارت خارجه یک سمت نمایشی است؛ موافق نیستم، زیرا سمت خیلی حساسی است. از سوی دیگر فکر می‌کنم بعضی وقت‌ها برخی از منتقدان که به ظاهر طرفدار حقوق خانم‌ها هستند، کم‌لطفی می‌کنند؛ یعنی اگر سمتی داده شود که نمود و جلوه نداشته باشد، می‌گویند اینکه معلوم نشد. وقتی هم که جلوه داشته باشد، می‌گویند ویترین بوده است. به نظرم این رویکرد درستی نیست و دادن سخنگویی وزارت خارجه به‌عنوان سمتی که هم جلوه مشارکت زنان را داشته باشد و هم اهمیت داشته باشد؛ به یک خانم دارای اهمیت بود. البته اصلا کافی نیست و حتما باید سمت‌های بیشتری به زنان اختصاص یابد.
 
جامعه زنان نیز خواستار همین است، برای تحقق این امر چه چیزی نیاز داریم؟
به نظرم، زمان آن رسیده تا در بدنه مدیریتی دولتی، شهامت بیشتری برای انتصاب مدیران خانم وجود داشته باشد.
 
مثلا در معاونت‌های وزرا، مدیران کل و حتی استانداری‌ها لازم است که زنان بیشتری به کار گرفته شوند. ما اکنون می‌توانیم استانداران خانم داشته باشیم، اما تنها چند فرماندار زن داریم، در حالی که پتانسیل‌ها بیش از اینهاست. نیاز به شهامت بیشتر داریم و فراموش نکنید که حضور زنان در بدنه و رأس نهادهای دولتی به یک میزان دارای اهمیت است. فرض کنید که یک خانم وزیر شود اما زیرمجموعه او خالی از حضور زنان باشد، روشن است که پاسخ مناسب به مطالبات زنان داده نمی‌شود.
 
‌یکی از حوزه‌هایی که کمتر در دسترس زنان قرار می‌گیرد، مشاغل دیپلماتیک است. فکر می‌کنید حضور افخم در سمت سخنگویی وزارت خارجه توانست زمینه‌ساز حضور بیشتر زنان در این بخش باشد؟
خیر، قطعا حضور یک سخنگو یا بعدا سفیرکردن او کافی نیست و خیلی‌خیلی کم است. باید بیش از اینها کار شود، زیرا به صرف افزایش تعداد زنان در این حوزه‌ها نمی‌توان کار به کسی که تجربه و سابقه کافی و لازم را ندارد، سپرد. برای بسترسازی در جهت استفاده از زنان در مشاغل دیپلماتیک و دیگر عرصه‌ها باید از همان ابتدای گزینش نیروها به زنان بیشتر توجه کرد. به عبارت دیگر باید به زنانی که با قابلیت‌های مختلف از دانشگاه فارغ‌التحصیل می‌شوند، فرصت داد و فکر می‌کنم که شاهد این جایگزینی در زمینه‌های مختلف هستیم.
 

 
منبع: روزنامه شرق