جنگل‌هاي ۴۰ ميليون ساله در انتظار ثبت

در كشور ما هر زماني كه صحبت از ثبت جهاني شده به ثبت جهاني آثار باستاني اشاره داشته است. اين در حالي است كه ميراث طبيعي هم در كشور ما همپاي ميراث باستاني در معرض خطر هستند و هر لحظه بيم نابودي آنها مي‌رود. اما طبق اخباري كه از سال قبل منتشر شد به نظر مي‌رسد كه تلاش براي ثبت جهاني ميراث طبيعي هم دارد شكلي جدي به خود مي‌گيرد و صحبت از ثبت جهاني جنگل‌هاي هيركاني گواه همين مساله است.

 جنگل‌هاي هيركاني از مهم‌ترين جنگل‌هاي پهن برگ جهان، از منطقه هيركن آذربايجان در حاشيه درياي خزر آغاز و تا استان گلستان در ايران امتداد مي‌يابند. مساحت آن حدود 55 هزار كيلومتر مربع است و 20هزار هكتار آن سهم آذربايجان و نزديك 8 /1 ميليون هكتار آن سهم ايران است. اين جنگل با قدمت ۴۰ ميليون سال يكي از ارزشمندترين جنگل‌هاي جهان به شمار مي‌آيد و از آن به عنوان موزه طبيعي ياد مي‌شود. از جمله ويژگي‌هاي منحصر به فرد اين جنگل خزري، تنوع شرايط اقليمي و زيستي، درختان ديرزيست، درصد بالاي اراضي حاشيه رود، گونه فسيل زنده و گونه‌هاي نادري مانند سوسن چلچراغ است. جنگل‌هاي هيركاني با وجود قدمت و اهميتي كه دارند همواره در معرض تهديدات بسياري قرار گرفته‌اند. اين تهديدات به حدي جدي هستند كه تعداد اين جنگل‌ها را در يك دوره 40 ساله از سه ميليون هكتار به 8/ 1 ميليون هكتار كاهش داده‌اند. تخريب اين جنگل‌ها به حدي زياد و مشكل‌ساز شده است كه دو ما قبل معصومه ابتكار، رئيس سازمان محيط زيست گفت: «از سال‌ها قبل نظر سازمان محيط زيست اين بوده كه جنگل‌هاي هيركاني ديگر توان بهره‌برداري تجاري ندارد، زيرا عمده جنگل‌هاي ما در شيب بالاي 30 درصد قرار دارد و وقتي اين جنگل‌ها مورد تخريب و برداشت قرار مي‌گيرد امكان بازسازي آن دشوار است يا وقتي به‌طور طبيعي بازسازي مي‌شود تنوع زيستي ارزشمند سابق را ندارد. نظر سازمان حفاظت محيط زيست اين است كه به سمت حفاظت اين جنگل‌ها برويم و حداقل براي يك مدت كوتاه از بهره‌برداري از آنها خودداري و از ورود بيش از حد دام به اين مناطق خودداري كنيم.»
 
اگر تا ديروز بهره‌برداري‌هاي و چراي بيش از حد دام مهم‌ترين عاملان نابودكننده جنگل‌هاي شمال تلقي مي‌شدند در چند ساله اخير جنگل‌خواري و تغيير كاربري زمين براي ويلاسازي و سد‌سازي غيركارشناسانه تبديل به مهم‌ترين تهديدها براي جنگل‌هاي هيركاني شده‌اند. سد شفارود از همان روزهاي آغازين ساخت، با مخالفت‌هاي زيادي از سوي فعالان محيط زيست و سازمان محيط زيست مواجه شد. با اينكه وزارت نيرو صحبت از كوتاه آمدن سد شفارود مي‌كند و مي‌گويد كه اين سد با قطع 93 هزار هكتار درخت ساخته مي‌شود اما بعضي از فعالان محيط زيست معتقد هستند كه سد شفارود در مراحل ساخت و بعد از آبگيري حدود 400 هزار هكتار جنگل هيركاني را نابود خواهد كرد. صحبت از قطع جنگل‌هاي عادي نيست بلكه از قطع درختاني صحبت مي شود كه وامدار يك تاريخ 40 ميليون ساله هستند و به همين دليل نمي‌توان به سادگي از كنار سهل‌انگاري مسئولان گذشت. تهديداتي از اين دست باعث مي‌شوند كه سازمان محيط زيست و ساير نهادهاي فعال مسأله ثبت جهاني جنگل‌هاي هيركاني را بيش از پيش مورد توجه قرار دهند تا شايد از اين طريق بتوانند با كمك نهادهاي بين‌المللي گامي مهم براي حفاظت از اين جنگل‌ها بردارند.
 
 
با وجودي كه حدود 90 درصد از جنگل‌هاي هيركاني در كشور ايران هستند اما در ثبت جهاني اين جنگل‌ها آذربايجان گوي سبقت را از ايران ربود. در ۲۱ تير ۱۳۸۵ جمهوري آذربايجان درخواستي را مبني بر ثبت جهاني جنگل كاسپيني – هيركاني به يونسكو ارائه كرد. با بررسي كارشناسان اين سازمان اعلام شد به دليل اينكه سهم جمهوري آذربايجان تنها ۲۰ هزارهكتار در مقابل سهم ۲ ميليون هكتاري ايران از اين جنگل متعلق به دوره ژوراسيك است، ثبت جهاني اين اثر به تنهايي به نام آذربايجان ممكن نيست. پس از آن مقامات فرهنگي ايران پيشنهادي را مبني بر ثبت مشترك اين اثر طبيعي به آذربايجان دادند، البته با اختلافاتي كه دو كشور داشتند اين اتفاق روي نداد، تا اينكه از يك سال گذشته مساله ثبت جهاني جنگل‌هاي هيركاني دوباره مورد توجه قرار گرفت.
 
حدود هشت ماه قبل مديركل دفتر ثبت آثار سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گفت: «پرونده‌ ثبت جهاني جنگل‌هاي هيركاني به ‌عنوان نخستين ميراث طبيعي جمهوري اسلامي ايران به يونسكو ارسال مي‌شود.» فرهاد نظري با اشاره به اينكه منابع و مواريث طبيعي جمهوري اسلامي ايران، شاخص‌هاي جهاني شدن را دارند، اظهاركرد: «پرونده‌ ثبت جهاني جنگل‌هاي هيركاني با توجه به شاخص‌ها و مقررات يونسكو تنظيم شده است.» از آن زمان فعاليت‌ها براي ثبت جهاني جنگل‌هاي هيركاني بيش از پيش شدت گرفت تا اينكه در روز 8 مرداد كه به عنوان روز «جنگل، رمز حيات» نامگذاري شده است، معصومه ابتكار، رئیس سازمان محيط زيست گفت: «با رايزني‌هاي انجام شده قصد داريم به‌طور مشترك جنگل‌هاي هيركاني را به نام ايران و آذربايجان ثبت كنيم، البته سهم ايران در اين زمينه به دليل وجود اكثريت اين جنگل‌ها پررنگ‌تر خواهدبود.» با توجه به نگاه ويژه‌اي كه دولت يازدهم به مسائل محيط زيستي داشته و حتي تلاشي كه اين دولت براي تدوين يك سند محيط زيستي انجام داده است به نظر مي‌رسد كه ثبت جهاني جنگل‌های هيركاني بيش از هر زماني در اين دوره مي‌تواند امكانپذير باشد. ثبت جهاني اين جنگل‌ها علاوه بر تأثيري كه از نظر قانونگذاري براي حفاظت از جنگل‌ها دارد مي‌تواند كمك‌هاي مالي جهاني براي حفاظت از اين جنگل‌ها را افزايش دهد. يك فعال محيط زيست در استان مازندران درباره جنگل‌هاي هيركاني و لزوم ثبت جهاني آنها به «آرمان» مي‌گويد: جنگل‌هاي هيركاني از نظر تنوع گونه‌ها و قدمتي كه دارند منحصر به فرد هستند. قدمت بيش از يك ميليون ساله اين جنگل‌ها، آنها را به موزه ميراث طبيعي تبديل كرده است. عارف آهنگر با اشاره به اينكه ثبت جهاني جنگل‌های هيركاني جلوي تخريب آنها را مي‌گيرد، مي‌افزايد: تخريب‌هايي از قبيل قطع درختان براي احداث سد، تغيير كاربري زمين‌ها و ويلاسازي گسترده، ساخت مرغداري و بهره‌برداري‌هاي صنعتي اين جنگل‌ها را در معرض نابودي قرار داده است. او درباره فوايد ثبت جهاني اين جنگل‌ها مي‌گويد: با ثبت جهاني جنگل‌هاي هيركاني وضعيت آنها از نظر حقوقي تغيير مي‌كند. در قوانيني كه شامل حال اين جنگل‌ها مي‌شوند تغيير ايجاد مي‌شود و به همين دليل فعالان محيط زيست مي‌توانند براي حفاظت بيشتر از آنها تلاش كنند.
 
يك كارشناس محيط زيست با اشاره به رقابت‌هاي توسعه‌اي كه بين مناطق مختلف در كشور ما شكل گرفته است به «آرمان» مي‌گويد: دليل توسعه شتاباني كه در كشور ما شكل گرفته، اين است كه دولت مي‌خواهد به خواسته‌هاي مردم پاسخ گويد و رضايت آنها را جلب كند. متأسفانه بسياري از پروژه‌هاي توسعه‌اي از داخل رويشگاه‌هاي جنگلي كشور ما رد مي‌شوند و اين جنگل‌ها را به‌شدت در معرض تخريب و خطر قرار مي‌دهند. هومان خاكپور ادامه مي‌دهد: به بهانه توسعه، هيچ مانعي بر سر اجراي اين پروژه‌هاي عمراني وجود ندارد. با وجود اينكه قانون هم ارزيابي زيست محيطي را براي پروژه‌هاي بزرگ توسعه لحاظ كرده است اما با اين وجود بسياري از اين پروژه‌ها مانند پروژه‌هاي انتقال آب، سد‌سازي‌ها و پروژه‌هاي انتقال نفت و گاز بدون مجوز اجرا مي‌شوند و به تخريب محيط زيست مي‌انجامند.
 
او مي‌افزايد: از سوي ديگر عامل بعدي كه باعث تخريب جنگل‌ها مي‌شود وابستگي معيشتي مردم به جنگل‌هاست. او تصريح مي كند: سازمان محيط زيست و سازمان جنگل‌ها به دنبال ثبت جهاني جنگل‌هاي هيركاني هستند تا از طريق اقدامات بين‌المللي و محدوديت‌هايي كه اين معاهدات ايجاد مي‌كنند باعث شوند كه دولت با احتياط بيشتري در قبال جنگل‌ها برخورد كند و ملاحظات محيط زيستي و آنچه كه باعث پايداري محيط زيست مي شود بيشتر لحاظ شود. خاكپور مي‌گويد: هر چند كه اين ايراد به معاهدات بين‌المللي وجود دارد كه ضمانت اجرايي بالايي ندارند، ولي از آنجايي كه دولت‌ها تلاش مي‌كنند وجه بين‌المللي‌شان را حفظ كنند با ثبت بين‌المللي جنگل‌ها تلاش مي‌شود از خطراتي كه اين جنگل‌ها را تهديد مي‌كند كاسته شود. او هدف از ثبت بين‌المللي جنگل‌ها را بالا بردن ضريب حفاظتي اين مناطق به لحاظ تعهداتي كه براي دستگاه‌هاي دولتي ايجاد مي‌كند، مي‌داند.
ارمان