در آستانه ماه مبارک رمضان بار ديگر رصدگران هلال ماه در گوشه‌گوشه کشور براي ديدن هلال اول ماه عازم مناطق مختلف مي‌شوند تا با تلسکوپ و دوربين‌هاي دوچشمي قوي و حتي چشم غيرمسلح بخت خود را براي رصد اين هلال جذاب بيازمايند. با اين حال براي مردم همواره اين سوال وجود دارد که با وجود پيشرفت‌هاي غيرقابل انکار علم و فناوري و قوي‌ترين تلسکوپ‌ها و نرم‌افزارهاي محاسباتي، چرا هر سال در آغاز و پايان ماه رمضان موضوع رصد هلال ماه‌هاي رمضان و شوال به بحث روز تبديل مي‌شود؟ مگر ديدن يا نديدن هلال ماه چقدر پيچيده است که هر سال براي تعيين روز آغاز ماه مبارک رمضان يا عيد سعيد فطر بايد تا حوالي نيمه شب منتظر بمانيم؛ تا حدي که گاهي صبح روزي که قرار بود سياُم رمضان باشد، ناگهان از رسانه‌ها خبر حلول عيد سعيد فطر اعلام مي‌شود. آيا کشورهاي اسلامي ديگر هم وضع مشابهي دارند؟ واقعيت اين است که ماجرا به اين سادگي نيست که در نگاه اول به نظر مي‌رسد.
چرا ديدن هلال اول ماه دشوار است؟کره ماه از ديد ما که ساکن زمين هستيم، حدود هر 5/29 روز يکبار به دور زمين مي‌چرخد. از آنجا که واحد تقويم «يک روز» است و امکان در نظر گرفتن نيم روز و چند ساعت و دقيقه به عنوان واحد تقويم وجود ندارد، از اين رو در استخراج تقويم قمري هميشه ماه‌ها 29 و 30 روز در نظر گرفته مي‌شود. حتي گاهي ممکن است دو تا سه ماه قمري 29 يا 30 روزه به صورت متوالي پشت سر هم تکرار شود.
منجمان و ديگر علاقه‌مندان بحث رؤيت هلال براي تعيين روز اول ماه همواره در شامگاه بيست و نهمين روز ماه قمري براي رؤيت هلال اقدام مي‌کنند. به اين ترتيب اگر هلال ماه ديده شود، فردا روز اول ماه قمري بعد خواهد بود و اگر هلال ديده نشود، فردا روز سياُم ماه قمري و پس‌فردا تحت هر شرايطي اولين روز ماه قمري بعد خواهد بود؛ حتي اگر هلال ماه در شب سياُم هم رؤيت نشود به هر حال پس فردا روز اول ماه قمري بعد است و ماه 31 روزه نمي‌شود؛ زيرا طول روزهاي ماه قمري فقط مي‌تواند 29 يا 30 روز باشد و ماه 31 روزه در تقويم قمري تعريف نشده است.
هلال ماه با توجه به موقعيت ماه در مدار زمين از حيث دوري و نزديکي، جدايي زاويه‌اي از خورشيد، زاويه مدار ماه در لحظه غروب خورشيد با افق، ضخامت هلال ماه و چند شاخصه ديگر در ابتداي هر ماه قمري شرايط متفاوتي براي رصد دارد. از اين رو گاهي هلال اول يک ماه به آساني با چشم غيرمسلح رؤيت مي‌شود، در حالي که ممکن است هلال اول ماه ديگر به باريکي مو از پشت تلسکوپ‌هاي قوي به دشواري قابل تشخيص باشد. حتي گاهي ممکن است هلال ماه در ابتداي ماه قمري آن قدر نازک و به خورشيد نزديک باشد که با تلسکوپ نيز نتوان آن را در شامگاه روز بيست و نهم ماه قمري رصد کرد و به اين ترتيب ماه قمري 30 روزه شود.
تلاش منجمان براي ديدن باريک‌ترين هلال ماهبا گسترش مرزهاي تمدن اسلامي بويژه از قرن سوم و چهارم هجري تا امروز دانشمندان مسلماني مانند بَتّاني، خازني، کوشيار گيلاني، خواجه نصيرالدين طوسي و ده‌ها منجم ديگر همواره در پي ارائه ضوابطي براي رؤيت‌پذير يا رؤيت‌ناپذير بودن هلال جوان ماه‌هاي قمري بوده‌اند. هدف اين بوده که بتوانند پيشاپيش تقويم هجري قمري را با دقت قابل قبولي استخراج کرده و در اختيار مردم و حکومت به منظور برنامه‌ريزي امور روزمره قرار دهند. آنها پس از سال‌ها رصد با چشم غيرمسلح و با بهره‌گيري از محاسبات نجوم کروي و ابزارهاي نجوم قديمي در شرايط گوناگون جوي، ضوابط و معيارهايي براي ديده‌شدن يا ديده‌نشدن (رؤيت‌پذيري) هلال ماه جوان در شامگاه بيست و نهم ماه قمري ابداع و ارائه کرده بودند. اين در حالي است که اين معيارها بر اساس رصد با چشم غيرمسلح تعريف شده و در سال‌هاي اخير با در اختيار گرفتن دوربين‌هاي دوچشمي و تلسکوپ‌ها امکان رصد هلال‌هاي باريک‌تر نيز نسبت به گذشته مهيا شده است؛ بحث تلاش براي رصد باريک‌ترين و نزديک‌ترين هلال ماه به خورشيد موضوعي نيست که صرفا به منجمان مسلمان اختصاص داشته باشد؛ صدها و بلکه هزاران رصدگر علاقه‌مند در سراسر جهان پس از ديدن يا نديدن هلال جوان ماه‌هاي قمري گزارش رصدهايشان را به مراکز علمي بين‌المللي گزارش مي‌کنند. از اين رو امروزه شرايط با دوران گذشته که دانشمندان به تنهايي و با استفاده از ابزارهاي نجومي و زاويه‌سنجي قديمي با چشم غيرمسلح رصد مي‌کردند، بکلي متفاوت است.
اکنون تلسکوپ‌هاي قوي وجود دارند که با بهره‌گيري از سامانه موقعيت‌ياب جي‌پي‌اس و همين‌طور نرم‌افزارهاي دقيق مي‌توانند موقعيت هلال ماه را در روز با دقت نشانه‌روي کنند. در اينجا کافي است يک رصدگر باتجربه از پشت چشمي تلسکوپ با استفاده از دانش و تجربه‌اش هلال ماه را در پس‌زمينه روشن آسمان تشخيص دهد و به اين ترتيب بحث «رؤيت هلال ماه در روز» مطرح شده است؛ موضوعي که اساسا در گذشته مطرح نبود و همواره منجمان براي رؤيت هلال اول ماه در شامگاه با چشم غيرمسلح اقدام به رصد مي‌کردند. حتي هنوز هم بسياري از استادان فن، رصد هلال در روز را مردود مي‌دانند و اين از بحث‌هايي است که در محافل دانشگاهي و حوزوي مطرح است.
کيفيت کار رصدگران هلال ماه در چه حدي است؟آنچه مسلم است اين که هيچ‌گاه در تاريخ نجوم، فرآيند علمي مشخص کردن رؤيت‌پذيري يا رؤيت‌ناپذيري هلال اول ماه‌هاي قمري با دقتي که اين روزها انجام مي‌شود، ممکن نبوده است. حجم داده‌هاي ثبت شده در اين حوزه در سال‌هاي اخير به قدري متنوع و عظيم است که نرم‌افزارها و الگوريتم‌هاي مختلفي براي پيش‌بيني رؤيت‌پذيري هلال ماه ارائه شده است. به اين ترتيب بيشتر اوقات منجمان نسبت به ديده شدن يا نشدن هلال‌هايي که براي رصد آنها اقدام مي‌کنند، مطمئن هستند. با اين حال بنا به تکليف شرعي و همين‌طور با ارتقاي ابزارها و آزمودن شرايط رصد در مکاني با رطوبت يا غبار کمتر يا بيشتر، بخت خود را براي تغيير دادن معيارهاي پذيرفته شده براي رؤيت‌پذيري هلال ماه مي‌آزمايند. گاهي با استفاده از تکنيکي جديد هلالي رؤيت مي‌شود که پيش از آن منجمان رؤيت‌پذير بودن آن را غيرممکن مي‌دانستند يا در اعلام وضع ديده‌شدنش ترديد داشتند.
در سال‌هاي اخير بحث عکاسي از هلال ماه نيز بسيار جدي شده است. طوري که گاهي هلال ماه در خلال عکاسي از پشت تلسکوپ با استفاده از فنون پردازش تصوير آشکار مي‌شود؛ در حالي که در عمل رؤيت آن هلال با چشم از پشت چشمي تلسکوپ ممکن نيست.
در بحث تلاش براي رؤيت هلال اول ماه نيز مانند ديگر حوزه‌هاي علمي در سال‌هاي اخير به قدري داده‌هاي گوناگون گزارش و ثبت شده و آن قدر تنوع و دقت نرم‌افزارها و الگوريتم‌هاي حسابگر شاخصه‌هاي رصد ماه بالا رفته است که با دقت خوبي مي‌توان نقشه جهان را خط‌کشي کرد و گفت بر اساس تجارب و اطلاعات قبلي انتظار داريم در چه مناطقي هلال ماه با چشم غيرمسلح يا دوربين دوچشمي يا تلسکوپ رؤيت شود يا خير و حتي جزئياتي از چگونگي ديده شدن ماه از پشت چشمي تلسکوپ هم داشته باشيم.
نبايد فراموش کرد آنچه امکان رؤيت يک هلال را فراهم مي‌کند فقط به پارامترهاي نجومي بستگي ندارد. اين که چقدر آسمان ابري باشد، چقدر غبار و رطوبت در زمان رصد وجود داشته باشد، اين که در جايي که ماه قرار است رؤيت شود، آسمان چقدر از نور شفق شامگاهي روشن است يا چقدر آلودگي نوري در رصدگاه وجود دارد، ابزار رصدي تا چه حد با دقت تنظيم شده است، چه تجهيزاتي براي رصد استفاده مي‌شود و از همه مهم‌تر رصدگري که پشت تلسکوپ است چقدر در رصد هلال ماه تبحر و تجربه دارد، همگي از مهم‌ترين عواملي است که ممکن است به رصد هلال‌هايي منجر شود که تا پيش از اين رصد آنها غيرممکن دانسته مي‌شد و به اين ترتيب معادلات منجمان به هم بخورد و داده‌ها به‌روز شود.
البته در بيشتر موارد وقايع طبق پيشبينيهاي پيشين جلو مي‌رود و بر داده‌هاي قبلي مهر تائيد مي‌خورد. به همين علت بويژه در دو سه سال اخير شروع و پايان ماه مبارک رمضان مطابق با آنچه در تقويم رسمي درج شده بود، اتفاق افتاده است. به واسطه وجود چنين متغيرهايي است که رصد هلال ماه در ابتداي هر ماه قمري کاري جذاب، پرهيجان و البته پويا جلوه مي‌کند.
اختلاف کشورهاي اسلامي در شروع و پايان ماه‌هاي قمري ناشي از چيست؟در کشورهاي اسلامي براي تعيين شروع و پايان ماه قمري قوانين مختلفي وجود دارد. به همين علت است که برخلاف تصور رايج در بين مردم، لزوما فرداي روزي که در عربستان عيد سعيد فطر اعلام مي‌شود، در ايران ممکن است مراجع عيد فطر را اعلام نکنند. طوري که ممکن است حتي دو روز ميان زمان اعلام عيد در ايران و عربستان اختلاف وجود داشته باشد يا در هر دو کشور يک روز به عنوان عيد فطر اعلام شود. اين ماجرا نه ربطي به مسائل سياسي دارد و نه روش محاسبات نجومي در ايران و عربستان با يکديگر متفاوت است. آغاز و پايان ماه قمري در عربستان سعودي هرچند به صورت سنتي بر اساس رؤيت هلال انجام مي‌شود، اما اعلام رؤيت هلال از طرف مردم عادي و رصدگران بعضا ناآشنا با فن رؤيت هلال و عمدتا با تکيه بر رصد با چشم غيرمسلح در مواردي موجب اعلام اشتباه آغاز برخي ماه‌هاي قمري در اين کشور شده است که اسناد موجود در اين زمينه کم نيست. جالب اينجاست که بيشتر کشورهاي اسلامي نيز در اعلام آغاز و پايان ماه قمري از عربستان به عنوان کشوري که قبله‌گاه جهان اسلام را در خود جاي داده پيروي مي‌کنند؛ فارغ از اين که آيا در محدوده سرزميني کشورشان اصولا هلال ماه رؤيت‌پذير است يا خير. به اين ترتيب هر روزي که عربستان براي شروع و پايان ماه رمضان و عيد فطر اعلام کند، آنها نيز عينا همان روز را اعلام مي‌کنند؛ از اردن و افغانستان گرفته تا مالزي و اندونزي اين گونه عمل مي‌کنند.
در اين ميان برخي کشورهاي اسلامي مثل ليبي، قاعده مخصوص به خود را در آغاز و پايان ماه‌هاي قمري در نظر گرفته‌اند. به اين ترتيب که در محاسبات نجومي به زمان لحظه مقارنه خورشيد و ماه (New Moon) توجه مي‌کنند. اين زماني است که در آغاز هر ماه قمري، مراکز سه کره خورشيد و ماه و زمين هر سه روي يک صفحه واقع شده و تقريبا هم‌راستا مي‌شوند. به اين ترتيب دور جديد چرخش ماه به گرد زمين پس از آن محاسبه مي‌شود. در کشور ليبي و در زمان زمامداري معمر قذافي، قاعده اين بود که اگر لحظه مقارنه ماه و خورشيد پيش از طلوع خورشيد رخ مي‌داد، آن روز اول ماه قمري بود و اگر بعد از طلوع خورشيد مقارنه انجام مي‌شد، فرداي آن روز، اول ماه قمري بود. حالا بايد ديد پس از پايان حکومت قذافي و در شرايطي که امسال تروريست‌هاي داعش بر بخش‌هايي از اين کشور سلطه پيدا کرده‌اند، آيا به همين قاعده عمل خواهد شد يا شاهد بدعت جديدي از سوي آنها خواهيم بود!
قاعده ايران در شروع و پايان ماه‌هاي قمريدر ايران اسلامي که مذهب رسمي شيعه جعفري اثني عشري مبناي قانونگذاري در کشور بوده و اساس آن برگرفته از قرآن کريم و احاديث و روايات است، آغاز و پايان هر ماه قمري فقط با ديدن خود انسان يا شهادت دو مرد عادل که ماه را ديده باشند، قابل‌استناد است. در اين بين بر اساس فتواهاي مراجع عظام تقليد، «اطمينان» و در مواردي «يقين» به محاسبات منجمان نيز مي‌تواند مورد استناد واقع شود که در اين خصوص مي‌توانيد به بخش «راه‌هاي ثابت شدن اول ماه» در رساله‌هاي توضيح‌المسائل رجوع کنيد.
از طرف ديگر با توجه به وضع رؤيت‌پذيري هلال ماه که تا حد زيادي به پارامترهاي نجومي وابسته است، ممکن است شرايطي پيش بيايد که هلال در يک شامگاه همزمان در ايران و عربستان رؤيت‌پذير باشد. گاهي نيز ممکن است شرايط به گونه‌اي باشد که يک هلال يک روز در عربستان و فرداي آن روز در ايران رؤيت‌پذير باشد. حتي ممکن است بدون در نظر گرفتن تکنيک رصد هلال ماه در روز با تلسکوپ، شرايط به گونه‌اي رقم بخورد که با دو روز تأخير هلال ماه در شامگاه در ايران رؤيت شود.
در ايران مطابق با قواعد شرعي، بايد با وجود محاسبات و پيشبينيهاي قابل‌اطمينان علمي که قرن‌هاست منجمان مسلمان انجام مي‌دهند، مطمئن‌ترين راه براي تعيين آغاز و پايان ماه قمري انجام شود؛ به اين ترتيب که براي رصد هلال ماه در شامگاه بيست و نهمين روز ماه قمري اقدام عملي شود. البته در چند سال اخير ديدن هلال ماه در روز نيز با تلسکوپ امکان‌پذير شده است. در حال حاضر براي تسهيل و اطمينان بيشتر در رصد، بنا بر نظر اغلب فقها ديدن هلال ماه با استفاده از عينک و بنا بر نظر برخي مراجع رؤيت با دوربين دوچشمي و تلسکوپ در نور مرئي نيز بلامانع است؛ اينها مباحثي است که بيشتر کشورهاي اسلامي که در مسائل شرعي با عربستان همداستان هستند، با دقتي که به لحاظ بهره‌گيري از تجهيزات فني و علمي براي تعيين روز آغاز و پايان ماه قمري در ايران انجام مي‌شود در ملاحظاتشان چندان مدنظر قرار نمي‌دهند.
چرا رؤيت هلال رمضان و شوال مهم است؟بسياري از مردم مي‌پرسند چرا مساله رؤيت هلال بر سر ماه‌هاي رمضان و شوال بحراني مي‌شود و مگر در ساير ماه‌هاي قمري هلال ماه را رؤيت نمي‌کنند؟ البته که اقدام براي رؤيت هلال ماه از سوي رصدگران و نهادهاي مسئول در هر ماه به طور منظم انجام مي‌شود. ليکن اهميت دوچندان رصد هلال اول ماه‌هاي رمضان و شوال از اين روست که قصور در اعلام زمان آغاز ماه مبارک رمضان ممکن است باعث شود گروه بزرگي از مسلمانان که اکثريت قريب به اتفاق‌شان به اخبار دريافتي از رصدگران هلال ماه و مراجع عظام اطمينان کرده بودند، توفيق يک روز روزه‌داري را از دست بدهند و روزه‌شان قضا شود. موضوع مهم‌تر اين است که اشتباه در تعيين روز اول ماه شوال ممکن است منجر به انجام کار حرام شود؛ حتما مي‌دانيد نيت براي گرفتن روزه در روز اول ماه شوال که مطابق با عيد سعيد فطر است، حرام است. از اين رو هر گونه کوتاهي در انجام فرآيند صحيح رؤيت هلال ممکن است به انجام کار حرام در ميان جمع بزرگي از مسلمانان شود و اين مسئوليت بزرگي را بر دوش رصدگران هلال ماه قرار مي‌دهد. به همين دليل است که اگر انسان خود هلال ماه را نبيند، دو مرد عادل براي اثبات اول ماه بايد شهادت بدهند. پس اهميت رؤيت هلال ماه‌هاي رمضان و شوال فراتر از بحث تقويمي است.
سخن پايانيصرف نظر از مباحث فقهي ثابت شدن اول ماه که بحثي تخصصي و خارج از تبحر نگارنده است، مي‌توان رد پايي از حکمتي عميق را در پس اين حکم شرعي يافت: بهانه‌اي مذهبي براي تلاش همه مسلمانان به منظور ديدن هلال زيبا و افسونگر ماه در آغاز هر ماه قمري؛ گوشه‌اي از طبيعت در آسمان شب که شايد اگر از نظر شرعي مجبور نبوديم، در کشاکش گرفتاري‌هاي روزمره‌مان کمتر سر به آسمان بلند مي‌کرديم و ماه و ستارگاني را مي‌ديديم که خداوند آنها را زينت‌بخش آسمان زمين قرار داده است. تلاش براي ديدن هلال ماه، يگانه قمر شگفت‌انگيز زمين، در طول تاريخ علم تعمق دانشمندان مسلمان در يافتن پاسخ بسياري از مسائل مرتبط با خود را به دنبال داشته و سبب پيشرفت مسلمانان در نجوم، رياضيات و جغرافيا شده است.
پيش‌بيني علمي رؤيت‌پذيري هلال ماه رمضان 1436 در پهنه ايران
شامگاه فردا چهارشنبه 27 خرداد، مطابق با 29 شعبان 1436 هجري قمري، رصدگران هلال ماه در سراسر ايران با ابزارهاي گوناگون رصدي و حتي با چشم غيرمسلح براي ديدن هلال ماه رمضان اقدام مي‌کنند.
آنچه بر اساس اطلاعات قبلي و با استفاده از نرم‌افزارهاي رؤيت هلال قابل محاسبه است اين که در شامگاه چهارشنبه 27 خرداد به علت ارتفاع کم اين هلال از افق پس از غروب خورشيد و اختلاف زماني کوتاهي که بين غروب خورشيد و غروب هلال ماه وجود دارد، ديدن اين هلال با چشم غيرمسلح در مناطق شمالي کشور بسيار دشوار است. بر اساس معيارهاي مختلف رؤيت هلال و طبق نقشه شماره 2 مي‌توان پيش‌بيني کرد که در نيمه جنوبي کشور امکان رؤيت هلال با ابزار رصدي شامل تلسکوپ و دوربين دوچشمي وجود دارد و در شرايط عالي جوي حتي احتمال رؤيت هلال با چشم غيرمسلح هم مطرح است.
در مجموع مي‌توان پيش‌بيني کرد در نيمه جنوبي کشور امکان رؤيت هلال با چشم غيرمسلح و در نيمه شمالي کشور احتمال رؤيت با ابزار رصدي وجود دارد. بنابراين پيشاپيش مي‌توان روز پنجشنبه 28 خرداد را اولين روز ماه مبارک رمضان دانست. با اين حال اين يک پيش‌بيني علمي است و بايد منتظر دريافت گزارش‌هاي رصدي از رصدگران و اعلام نظر قطعي از طرف مراجع ذي‌صلاح باقي ماند.
...
نقشه شماره يکسفيد: امکان رؤيت با ابزار يا چشم وجود ندارد.
آبي: رؤيت ماه با استفاده از ابزار رصدي امکان پذير است.
صورتي: امکان رؤيت هلال با چشم درصورت وجود شرايط ايده‌آل رصدي وجود دارد ولي استفاده از ابزار رصدي توصيه مي‌شود.
زرد: هلال ماه به شرط داشتن افق مناسب با چشم رؤيت‌پذير است.
سبز: هلال ماه به‌آساني با چشم قابل مشاهده است.
طبق نقشه شماره يک، اولين نقاط روي زمين که امکان رؤيت هلال مبارک رمضان را با تلسکوپ خواهند داشت در شامگاه روز سه‌شنبه در اقيانوس آرام واقع است. سپس هلال در غروب روز چهارشنبه در کشورهاي استراليا و اندونزي با چشم غيرمسلح رؤيت‌پذير خواهد بود.
نقشه شماره دوخطوط رؤيت پذيري هلال بر اساس معيارهاي علمي مختلف در اين نقشه رسم شده است. بر اساس اين معيارها پيش بيني مي شود در نواحي پايين هر خط قادر به رويت هلال با چشم غيرمسلح باشيم
منبع : جام جم