کلید خروج از «بحران آب» در ایران

 «خانه اندیشمندان علوم انسانی» دیروز سه شنبه میزبان کارشناسان، اصحاب رسانه و علاقه مندانی بود که برای شرکت در نشستی دیگر از مجموعه نشست های «آب، فرهنگ و جامعه» در این مکان حضور یافتند تا راه های برون رفت از بحران خشک سالی و آب در ایران را بررسی کنند.

شرایط آبی ایران نه تنها خوب نیست بلکه بحرانی و وخیم است. این حقیقتی است که طی ماه های گذشته و در پی هشدارهای برخی کارشناسان و خشک شدن پی در پی سدها و تالاب های کشور همگی کمابیش به آن پی برده ایم.

باوجود سر بیرون آوردن غده ی خشکسالی و کم آبی در بسیاری از منطقه های کشور که حتی شهرهای شمالی و سرسبز را نیز گرفتار ساخته، این مشکل بدون شک حاصل نه یک سال و 2 سال، بلکه مدت ها بی توجهی و بی تدبیری در سیاست گذاری و مصرف این نعمت است. آب ایران اکنون در شرایطی قرار دارد که به گفته ی بسیاری از کارشناسان، بی اعتنایی به وخامت اوضاع آن در آینده یی نه چندان دور کشور را با فاجعه یی زیست محیطی درگیر خواهد کرد.

از سال گذشته تا کنون، سه نهاد غیر دولتی اندیشکده ی تدبیر آب ایران، انجمن جامعه شناسی ایران و انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، در حرکتی شایسته ی قدردانی که البته به گفته ی بسیاری، باید از مدت ها پیش کلید می خورد، به برگزاری سلسله میزگردها و نشست هایی با شعار «باید درباره آب گفت و گو کنیم» و با هدف تبدیل کردن آب به دغدغه یی اجتماعی اقدام کردند. مرکز بررسی های راهبردی (استراتژیک) نهاد ریاست جمهوری نیز به عنوان بازویی دولتی یکی از بانیان این حرکت به شمار می رود.

پنجمین نشست این گروه دیروز (پانزدهم اردیبهشت 1394) با موضوع «نقش باورها، ارزش ها و سرمایه های اجتماعی در حکمرانی آب» برگزار شد. این نشست میزبان کارشناسانی از حوزه های علوم اجتماعی و اقتصادی بود؛ افرادی نظیر «حسن ایمانی جاجرمی» ، «غلامرضا غفاری» و «سید احمد فیروزآبادی» که هر سه از جامعه شناسان و دانشیاران دانشکده ی علوم اجتماعی تهران هستند و همچنین «محسن رنانی» اقتصاددان و نظریه پرداز و عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان.

نشست با سخنانی از غلامرضا غفاری که به عنوان مجری-کارشناس در آن حضور داشت آغاز شد. او با ذکر خلاصه یی از مبحث های گفته شده در جریان نشست های پیشین و سپس اشاره به بحران های زیست محیطی و آبی که کشور با آن ها درگیر است از مهمانان دعوت کرد تا با توجه به موضوع اصلی نشست نظرات خود را در این خصوص بیان کنند.



***چشم ها را باید شست؛ جور دیگر باید دید

سخنران نخست نشست ایمانی جاجرمی بود. او سخنان خود را با ذکر اهمیت آب در شکل گیری تمدن و زندگی اجتماعی در فلات ایران آغاز کرد. به گفته ی ایمانی جاجرمی، درحالیکه بسیاری از تمدن ها بر پایه ی توسعه پدید می آیند، در ایران این آب است که به همه چیز معنا می دهد و در نتیجه بحران آبی خطرآفرین ترین بحران برای ما خواهد بود. آب چیزی است که در ایران در طی قرون و اعصار به فرهنگ و تمدن شکل بخشیده است و نبود آب نیز مایه ی نابودی آن ها خواهد شد.

او با اشاره به اینکه بحران آبی در کشور سبب شده است تا ما با مشکل های جدیدی نظیر آوارگان آب(افرادی که بدلیل خشکسالی از شهرهای خود کوچ کرده اند) روبرو شویم گفت: این نشست قرار است به نقش باورها و ارزش ها در حکمرانی آب بپردازد. ما باید در همه ی این باورها و ارزش ها و اصول زندگی فعلی خود با نگاهی به آب تجدیدنظر کنیم. ما ایرانی ها مردمی به شدت مادی هستیم که همه چیز را با پول می سنجیم. شهرسازی کنونی تهران که ناشی از فروش بی ضابطه ی مجوز ساخت و ساز از سوی شهرداری است، گواهی بر این نکته است. ما همه چیز را کالا و قابل فروش می پنداریم و این مساله یی بسیار خطرناک است.

ایمانی جاجرمی با اشاره به این که بسیاری از چیزهایی که ما تصور می کنیم با پول می توان آن ها را کسب کرد دارای ارزش و بار اخلاقی هستند ادامه داد: این رویه محتوای اخلاقی را زیر سوال برده و نابود خواهد کرد. وقتی شما می توانید با پول، خدمت سربازی را که یک اصل اخلاقی و ارزشی است بخرید، دیگر چه کسی حاضر خواهد بود خون خود را برای وطن فدا کند. سربازی با این رویه به مساله یی طبقاتی نزول پیدا خواهد کرد.

او با اشاره به این که ما همین معامله را با منابع آبی خود نیز کرده ایم افزود: نگاهی که اکنون به منابع آبی کشور حاکم است این است که تا چه میزان کی توان از آن ها سوددهی و درآمدزایی داشت. با همین هدف است که ما سلامت و حفظ تالاب های خود را به سود ناشی از کارخانه هایی که در کنار آن ها احداث می شود می فروشیم.

به گفته ی این استاد جامعه شناسی، یکی دیگر از خطرهایی که در این خصوص وجود دارد حس بی اعتنایی و بی تفاوتی نسبت به این مساله است. بطوریکه بسیاری از ما دیگر توجهی به مساله هایی که پیرامونمان رخ می دهند نداریم و بسیاری از اخبار حتی شوک آور، ما را شگفت زده نمی کنند.

ایمانی جاجرمی گفت: ما باید این سوال را از خود داشته باشیم که نگاه غالب مردم ما به آب و محیط زیست چیست و اینکه آیا بر اساس ارزش های اخلاقی و انسانی با این پدیده ها رفتار می کنیم یا خیر؟ ما باید نگاه مادی را از برخورد با ان پدیده ها حذف کنیم. بسیاری از ما حتی اکنون و در این شرایط بحرانی نیز بدلیل نگرانی از مسایل مادی و ریالی است که دغدغه ی آب و بحران کم آبی را پیدا کرده ایم نه انسانیت و اخلاق مداری.

او در بخش دوم سخنان خود به مساله ی سیاست گذاری در حوزه ی آب پرداخت و با بیان اینکه سیاست گذاری ها باید با در نظر گرفتن ارزش ها و اصول انجام شوند گفت: متاسفانه حوزه ی سیاست گذاری در کشور ما کمتر از سوی کارشناسان و دانشگاهیان و ... مورد نقد قرار گرفته است. در ایران رسم بر این است که نقد سیاست ها بعد از تبیین و آغاز اجرایی شدن آن و به بیان دیگر زمانی که کار از کار گذشته است صورت گیرد.

او همکاری دولت در استقبال از نگاه منتقد و به شور گذاشتن طرح ها و سیاست های مختلف در راستای تغییر این رویه را بسیار مهم عنوان کرد و ادامه داد: برای مثال در سیاست جمعیتی یی که در خصوص کشور حاکم شده، پیش از آنکه این سیاست اجرایی شود دولت می توانست با نظرخواهی از مردم، کارشناسان اجتماعی، دانشگاهیان و ... در این خصوص تصمیم گیری کند؛ ولی اکنون هزینه ی نقد این سیاست بسیار بالا رفته است. بنابراین جریان سیاست گذاری بویژه در بحث آب باید به شور گذاشته شود و بررسی های دقیق در خصوص آن صورت گیرد. اگر سیاستمداران و حکمرانان ما سیاست مشورت و نظرخواهی را وارد سیاستگذاری های خود می کردند، بسیاری از معضلات محیط زیستی یی امروز ما که ناشی از عدم نقد اجتماعی و تصمیم گیری در اتاق های دربسته است رخ نمی داد.

«ساختارهای اداری ملی» موضوع دیگری بود که ایمانی جاجرمی در سخنان خود به آن اشاره کرد. به این معنی که هر یک از بخش ها و سازمان ها در کشور بدون توجه به اینکه ارگان های مختلف نظیر اعضای بدن با یکدیگر برای هدفی بزرگ همکاری می کنند، تنها بدنبال تحقق اهداف خود است و در این راه توجهی به ضرر و خسارت های که ممکن است سیاست های آن ها به سایر ارگان ها وارد کند و با هدف های آن ها تلاقی داشته باشد ندارد.

او با اشاه به طرح هایی نظیر مکس مهر پردیس گفت: این طرح در دولت قبل از سوی وزارت مسکن و با حمایت رییس جمهور کلید خورد و بدون اینکه از سایر وزارتخانه ها و بخش ها نظرخواهی کند که آیا در احداث این طرح مشکلی وجود دارد یا نه جلو رفت. اکنون ما شاهد هستیم که این فرایند ساختاریِ بدون منطق، ساکنان این شهر جدید را دچار مشکل های فراوانی در حوزه ی آب و فاضلاب و ... کرده است.

او در پایان سخنان خود به بحث قانونگذاری به عنوان یکی دیگر از معضل های منتهی به بحران آب اشاره کرد و گفت: بسیاری تصور می کنند که مشکل های حوزه ی آب با خارج شدن از بخش دولتی و واگذاری به بخش خصوصی حل می شوند. این در حالی است که مشکل اصلی ما نقص در قانون گذاری است. تا زمانی که این نواقص وجود دارند و نظام مقررات گذاریِ قوی یی نداشته باشیم، حتی واگذاری به بخش خصوصی نیز کمکی به ما نخواهد کرد.



***لزوم توجه و اعتماد به سرمایه های اجتماعی

حسن فیروزآبادی نیز در ابتدای سخنان خود به نقش و جایگاه آب در فرهنگ عامه ی ایرانی و اسلامی ما اشاره کرد. او آب را در این فرهنگ اساس و مبنای اصلی زندگی عنوان کرد که با مفهوم هایی نظیر پاکی، روشنایی، مراد، قداست، تطهیر و ... گره خورده است.

این استاد جامعه شناسی در ادامه گفت: آب کالایی عمومی است. به این معنی که همه ی مردم قادر هستند از آن ها استفاده کنند و نمی توان کسی را از آن محروم کرد و همین باعث شده است برخی تصور کنند می توانند بصورت رایگان هر استفاده یی از آب داشته باشند.

او با اشاره به این که برای حفظ این منابع باید از مصرف بی ضابطه و بیش از حد آن ها جلوگیری شود و همین امر مساله ی حکمرانی آب را مطرح می کند گفت: این حکمرانی از طرق مختلف قابل اجرا است. برای مثال می توان با نظارت شدید جلوی استفاده ی نادرست از آب را گرفت. ولی آیا این راه درست است و نظارت صرفا توانایی جلوگیری از هدر رفت منابع آبی و حتی سایر منابع محیط زیستی به عنوان کالاهای عمومی را دارا است. در اینجا است که نقش سرمایه های اجتماعی اهمیت پیدا می کند.

فیروزآبادی افزود: حلقه ی مفقوده ی حکمرانی آب در کشور و شاید پاسخ برون رفت از بحران آب را بتوان در همین سرمابه های اجتماعی یافت. ما باید بدنبال راهی باشیم که از طریق آن، نظام های حکمرانی از دل سرمایه های اجتماعی و بر مبنای ارزش های و باورهای این مردم شکل بگیرند. چراکه نظارت های حاکمیتی در این راه موفقیت چندانی نداشته اند.

اهمیت نهاد آموزشی در این راه یکی از نکته هایی بود که او در ادامه به آن اشاره کرد و نقش آن را در کنار خانواده به عنوان کوچک ترین سلول اجتماعی بسیار حایز اهمیت دانست. به گفته ی فیروزآبادی، ما هنوز در زمره ی کشورهایی قرار داریم که یکی از بالاترین آمارهای رضایت و اعتماد ار خانواده را دارا است. بنابراین استفاده از این سرمایه ی اجتماعی بزرگ و قدرتمند بویژه در حوزه ی زنان و مادران قادر خواهد بود تاثیرهای فراوانی را چه در بُعد آموزش و ... داشته باشد.

رسانه های جمعی و تاثیر آن ها در گسترش ارزش هایی که قادر است به اصلاح حکمرانی آب کمک کند، ظرفیت های مذهبی جامعه و روحانیون، افراد شناخته شده نظیر ورزشکاران و هنرمندان و البته کمک گرفتن از شیوه های سنتی مدیریت و حکمرانی آب که سال ها بصورت موفق عمل کرده اند از دیگر حوزه ها و گروه های مرجعی بود که به گفته ی فیروزآبادی قادر هستند نقش بزرگی در این خصوص ایفا کنند.



***با آتش آب بازی نکنیم!

دکتر محسن رنانی سخنران پایانی نشست بود. این نظریه پرداز اقتصادی و اجتماعی برجسته که از اصفهان برای شرکت در این نشست به تهران سفر کرده بود، سخنان خود را با جمله ی «با آتش آب بازی نکنیم» آغاز کرد. رنانی با اشاره به اینکه او یک اقتصاددان نهادگرا است(به این مفهوم که عقیده دارد اقتصاد را نمی توان تنها با پول و سرمایه مدیریت کرد و باید از ابزراهای فرهنگی و اجتماعی نیز در این راه کمک گرفت) گفت: ولی در خصوص آب، می خواهم بحث خود را با ورود از دریچه ی انتقاد از عنوان این نشست آغاز کنم. چراکه متهم کردن مردم ، جامعه و فرهنگ در بحران آبی یی که امروز با آن روبرو هستیم نوعی نعل وارونه و به دور از انصاف است.

به گفته ی رنانی، سهم مصرفیِ اندک مردم در چرخه ی آب به ما اجازه نمی دهد که آن ها را در معرض اتهام قرار دهیم و از کسانی که خود قربانی سیاست های آبی غلط هستند بخواهیم تقصیر خود را پذیرفته و الگوی مصرف خود را اصلاح کنند.

این استاد اقتصاد در ادامه گفت: اگر الگوی مصرف مردم در جایی خراب شده است، این حکمرانی غلط آب است که آن را تخریب کرده است. مردم ما برای 3 هزار سال می دانستند چگونه آب را مصرف کرده و به تعادلی پایدار در طبیعت برسند. گراف های میزان بارش در کشور حاکی از آن است که طی سی سال گذشته، میزان بارش در کشور تفاوت چندان محسوسی با سی سال پیش از آن نداشته و حتی آسمان نیز بر ما جفا نکرده است. ولی نظامی ناکارآمد و بی تدبیر در حوره ی حکمرانیِ آب، به راحتی فرهنگ آبیِ 3 هزار ساله ی ما را بر باد داده است و اکنون اقدام به زیر سوال بردن جامعه و فرهنگ می کنند.

رنانی در ادامه با اشاره به این که فرهنگ نیز نقش مهمی در این میان دارد و بدون شک اصلاح الگوی مصرف آب باید از طریق فرهنگی صورت گیرد گفت: با این وجود موضوع این است که بحران آب اکنون به بیماری در شرف تشنج و ورود به کمایی مرگ بار شبیه است. بدون شک نمی توان در این شرایط بحرانی به بیمار گفت که با تغییر الگوی تغزیه ی خود جلوی بحران را بگیرد. شرایط آبی کشور نیز در معرض ورود به تشنج است و ما باید از وقوع این فاجعه جلوگیری کنیم.

رنانی با بیان این که سطح هایی از نزاع آبی در بسیاری از قسمت های کشور آغاز شده گفت: با ادامه ی روند کنونی، این نزاع در کشور افزایش خواهد یافت و طی سال های آینده بصورت روزانه، زندگی مردم را متاثر خواهد کرد. پس در این شرایط نمی توان از اصلاح الگوهای مصرفی مردمی که سهمی بسیار ناچیز در مصرف آب در مقایسه با صنعت و کشاورزی دارند سخن گفت. ما باید سیاست های غلط حکمرانی نادرست آب را زیر سوال ببریم و به اصلاح آن ها بپردازیم.

به گفته ی رنانی، در تغییرهای نهادی و اجتماعی چهار سطح فرهنگی، بنیادی، حکمرانی و رویه های اجرایی و در نهایت تخصیص منابع مطرح می شوند. برای تغییر دو سطح آغازی ما به صدها سال زمان نیاز داریم و بنابراین دست گذاشتن بر روی این سطوح در شرایط فعلی بی فایده خواهد بود. این در حالی است که دو سطح پایینی، موجب تخریب آب در کشور شده اند و باید به اصلاح و تغییر آن ها اهتمام ورزیده شود. در صورتی که حکمرانی نادرست آب به عنوان دلیل اصلی بروز بحران، متحول و تلاش ها برای اصلاح آن آغاز شود، می توان با جلب اعتماد فرهنگ و جامعه از آن ها نیز انتظار داشت در این راه دست به کمک و اصلاح بزنند.

برای تغییر یک رویه ی غلط و اصلاح ضررهای ناشی از آن، باید به وجود اشتباه در این سیستم اذعان کرد و آن را پذیرفت. این نکته یی است که رنانی با اشاره به آن افزود: خطری که اکنون وجود دارد این است که عده یی از سیاست گذاران آبیِ کشور حاضر به پذیرش شرایط بحرانی آب نیستند و سعی در عادی جلوه دادن آن دارند. ادامه ی این رویه ما را در آینده در شرایطی بارها بغرنج تر از مذاکرات هسته یی قرار خواهد داد. در آینده، این نه آمریکا و عربستان و فرقه های مذهبی تندرو و ...، بلکه آب خواهد بود که بیشترین ضربه را به این نظام وارد خواهد کرد.

رنانی با اشاره به این که نزاع های استانی در حوزه ی آب مذت ها است که در اصفهان، شهرکرد و چهارمحال و بختیاری و برخی دیگر از نقاط آغاز شده گفت: این نزاع تا جایی پیش رفته که دیگر حتی صحبت های کارشناسی نیز تاثیر چندانی در کاهش و تلطیف آن ندارد. ما باید از گسترش این نزاع ها به سایر استان ها و خانه به خانه شدن این نزاع که اکنون در قالب مشاجره های لفظی در برخی استان ها شاهد آن هستیم جلوگیری کنیم و باید در این راه سریع عمل کنیم.

پنهان کاری و لاپوشانی بحرانی بودن شرایط آبی کشور، خطر بزرگ دیگری است که رنانی با ذکر آن افزود: عده یی نمی گذارند گفتگو در این باب شکل گیرد و از نتایج ان وحشت دارند. این در حالی است که اگر اکنون ما می توانیم با گفتگو و اذعان به وجود این بحران، برای برون رفت از آن به چندین چاره توسل جسته و از شدت آن بکاهیم، با ادامه ی روند کنونی در آینده به جایی خواهیم رسید که دیگر هیچ چاره یی جر آنچه به ما تحمیل خواهد شد نداریم. نخستین ضرورت ما این است که نظام حکمرانی، متوجه بحران باشد و به وجود آن اذعان کند و مدیریت و حاکمیت خود را بر این مبنا تغییر دهد.

رنانی با اشاره به مساله ی حذف یارانه ها گفت: چرا نظام ما در حوزه های سیاسی همواره قاطع عمل می کند و در حوزه های اجتماعی و اقتصادی محتاطانه و گاه با ترس رفتار می کند. ماه ها است که دولت قصد دارد در خصوص حذف یارانه ها تصمیم گیری کند، ولی ان ها جرات حذف یارانه بگیران پردرآمد را ندارند. اگر دولت با اذعان مشکلات اقتصادی خود و طرح آن ها در قالب گفتگوی مستقیم و بی پرده با مردم به آن ها اعتماد کند، مردم بدون شک در این راه به نظام حکمرانی کمک خواهند کرد. در خصوص آب نیز همینطور است. دولت های مختلف کشور همگی در رسیدن به بحران کنونی مقصر بوده اند و با وضع سیاست های غلط و کارشناسی نشده یی نظیر توسعه ی کشاورزی، خودکفایی در گندم، سدسازی و ... کشور را به بحران کنونی دچار کرده اند. پس همگی باید به این اشتباه ها اذعان کرده و با پذیرش آن، برای خروج از بحران تلاش کنند.

در پایان نشست، حاضران پرسش ها و نظرهای خود در این خصوص را مطرح کردند که مساله هایی نظیر لزوم وجود نمایندگان آب در مجلس، لزوم اصلاح قانون های سختگیرانه، لزوم غالب شدن فضای نقد و گفتگو در خصوص مشکل های زیست محیطی کشور بویژه آب، هماهنگ کردن کارشناسی شده ی شرایط آبی کشور با فن آوری های جدید، لزوم افزایش نقش مردم در تصمیم گیری های جامعه و بویژه آب به عنوان کالایی که مستقیم بر زندگی آن ها تاثیرگذار خواهد بود از طریق بحث عمومی، نقد و تشکیل سازمان های مردم نهاد و ... در آن مطرح شد.