عنصر چین در مذاکرات هسته‌ای با ایران

«به منظور دید بهتر و فراتر  باید یک طبقه بالاتر رفت» (وانگ جی خوانگ- شاعر دوران سلسله تانگ در چین)

شش قدرت بین‌المللی طرف مذاکره با ایران به نظر می‌آید که از سد مخالفت‌ها و کارشکنی برخی لابی‌های منطقه‌ای عبور کرده اند. دست کم اظهارات جدید سران کشورهای عضو شورای امنیت سازمان ملل نشان از این دارد که یک اجماع تاریخی برسر توافق هسته‌ای‌با ایران در حال شکل گیری است. در حلقه دولت‌های مدافع توافق هسته ای، نقش شریک آسیایی ایران  قابل تأمل است. چین در اعلامیه‌های مختلف  نسبت به تلاش کسانی که رسیدن به توافق را به چالش گرفته‌اند با ابراز نگرانی تأکید کرده نباید با این تحرکات یک فرصت تاریخی به خطر بیفتد. چنین رویکردی ناشی از تلقی چین از جایگاه مهم ایران بویژه در منطقه خاورمیانه است.از نظر « بیجینگ» ایران و حوزه خاورمیانه، منطقه‌ای‌ حساس و در حال تکوین در نظام بین‌الملل است.

در واقع افزایش وزن و اهمیت ایران همزمان شده است با برنامه رشد جهانی قدرت چین. چین که سه دهه نوسازی را با موفقیت پشت سر گذاشته، طبق اعلام صندوق بین‌المللی پول در دسامبر سال 2014 به بزرگترین قدرت اقتصادی با تولید ناخالص ملی 17 تریلیون و ششصد میلیارد دلاری ( معیار قدرت خرید) مبدل شده است. بر همین اساس خواهان جایگاه جهانی متناسب با این ظرفیت اقتصادی است. پیداست که چنین راهبردی از سوی پکن  مستلزم آن خواهد بود که با کشورهایی نظیر ایران که در زمره کشورهای عمده در حال توسعه هستند باب مراوده گسترده بگشاید. این نکته را  «شی جین پینگ» رئیس جمهوری چین در نگرش بین‌المللی خویش گنجانده است. او تأکید می‌کند که تعامل با «کشورهای عمده در حال توسعه جهان» شامل کشورهایی نظیر برزیل، آفریقای جنوبی، مکزیک، ایران و... از اولویت خاص برخوردار است.

استراتژی گشودن باب همکاری نوین با ایران سران پکن را بر آن داشته تا تلاش کنند توافق با ایران زودتر به سرانجام برسد. شواهد حاکی از آن است که «بیجینگ» بلافاصله پس از امضای توافق ژنو ازفرصت به دست آمده بیشترین بهره را برده تا جایی که حجم تجارت با ایران را در مدت کوتاهی به52 میلیارد دلار رسانده است که نشان از رشدی بالغ بر 10درصد نسبت به سال گذشته دارد. البته باید متذکر شد که طرف ایرانی نیز در این فرصت توانسته تعادل بهتری را بر مناسبات فیمابین برقرار کند که نمونه بارز آن صادرات هشت و نیم میلیارد دلاری محصولات پتروشیمی و هشت میلیارد دلار صادرات غیر نفتی به چین است. در مرحله جدید، همکاری تهران و پکن به حوزه مهم دفاعی نیز تسری پیدا کرده و چین در این راستا ایران را «شریک استراتژیک» خطاب کرده است. ماه سپتامبر 2014 اولین مانور دریایی دو طرف در خلیج فارس برگزار شد. یکی از نقاط عطف در مناسبات بین‌المللی دو طرف در سفر روحانی و مذاکرات دو طرف حول «سازمان همکاری شانگهای» رقم خورد. بیجینگ علاقه‌مندی خود را با پیوستن ایران به‌عنوان عضو دائم اعلام کرد (طبق مقررات فعلی سازمان مزبور از ورود کشورهایی که تحت تحریم «سازمان ملل متحد» هستند ممانعت به عمل می‌آید) دیدارها و مذاکرات حاشیه اجلاس شانگهای  چین را تشویق کرد  تا تلاش خود را برای عبور از تله تحریم ایران دو چندان سازد.

 «شی» رهبر جمهوری خلق چین که از ابتدای سال 2013 زمام امور این کشور را تا سال 2023 بر عهده خواهد داشت در طرح « جاده ابریشم جدید» که طرحی بزرگ با بودجه 40 میلیاردی است، نقش عمده برای ایران لحاظ کرد. او اولین رئیس حکومت این کشور است که منصوب «مائو ز دونگ» و «دنگ شیا پینگ» نبوده و از طرفی قدرتمندترین رهبر این کشور پس از « دنگ» به حساب می‌آید.  اهمیت نقش «شی» در این است که او مشی محافظه کاری شاگردان «دنگ» را تا حدی کنار گذاشته است. نسل گذشته رهبران متأثر از تفکر دنگ شیائو پینگ معتقد بودند که  چین باید قدرت واقعی خود را برای برنینگیختن حساسیت  دیگران  پنهان سازد  و با نور پایین حرکت کند اما رئیس جمهور جدید چین معتقد به ابراز نقش  قاطع پکن  در امور بین‌الملل است و بر همین اساس خواهان سهم و حضور همتراز با قدرت اقتصادی برای چین بزرگ است.

البته سیاست «شی» نباید  به معنی «بی پروایی و بی ملاحظه گری» تلقی شود. زیرا حضور قدرتمندانه چین در صحنه بین‌الملل در وهله اول برای حراست و پشتیبانی از قدرت فزاینده اقتصادی آن  است. از این نظر چینی‌ها یک استثنا در روابط بین‌الملل نیستند. امریکا هم زمانی حراست از توسعه اقتصادی را در رأس فعالیت‌هایش قرار داد و پس از تبدیل شدن به یک قدرت اقتصادی تراز اول (قدرت اقتصادی اول جهان) در پایان سده نوزدهم میلادی پروسه‌ای‌ هشتاد ساله را طی کرد تا در پایان جنگ دوم جهانی به یک ابر قدرت تمام عیار تبدیل شود. انتظار می‌رود با توجه به فناوری‌های امروزی چین این راه را در مدت کمتری سپری کند.

«شی» قرار است در ماه مه 2015 اولین سفر رسمی را به ایران داشته باشد. وی اولین رئیس جمهور چین خواهد بود که پس از سیزده سال به ایران سفر می‌کند. رئیس جمهور چین همزمان صدر هیأت رئیسه حزب کمونیست چین که 87 هزار عضو دارد و ریاست کمیته نظامی حزب مزبور(فرمانده کل قوا) را در اختیار دارد. «جی‌یانگ زمین»  آخرین ریاست جمهوری خلق چین است که در سال 2002 از ایران بازدید رسمی داشت.

«خو جینگ تا» که از سال 2003 تا 2013 ریاست جمهوری چین را بر عهده داشت هیچگاه به ایران سفر نکرد این در حالی است که وی  دو بار به عربستان سعودی سفر کرد! بنابراین در روزهایی که آهنگ نیل به توافق هسته‌ای جدی‌تر از گذشته نمایان شده است قدرت‌های عضو شورای امنیت نیز گام‌های تازه‌ای برای گشودن باب مراوده تازه با تهران برداشته اند. چینی‌ها قبلاً به دلایلی از جمله روابط تجاری عمیق  با ایالات متحده امریکا  نظاره‌گر تحریم‌ها و گاهی همسو با آن بودند (چین به دلیل ارتقای سهم تجاری خود قدرت مانور بیشتری نسبت به گذشته در روابط خود با امریکا دارد) حال عزم یک همکاری جدید با ایران را به نمایش گذاشته است به گونه‌ای‌که حتی اگر مذاکرات با مشکل روبه‌رو شود، چینی‌ها دیگر حاضر به همراهی با تحریم کنندگان نیستند. قراردادها و توافق‌هایی که این قدرت آسیایی با تهران می‌بندد عملاً در مسیر تضعیف و بی اثر ساختن تحریم‌ها است.
 
*استاد پایه مطالعات شرق آسیا دانشگاه تهران / ایران