حجامت اصطلاحا به روشی از خونگیری اطلاق می شود كه جهت درمان بعضی ازبیماری ها بكار می رود ودارای سابقه تاریخی هفت هزار ساله ومورد تایید و تاکید اسلام می باشد. قدمت حجامت در ایران به قبل از اسلام می رسد، بهرام گور پادشاه ساسانی چون درمان بیماری خود را منحصر در حجامت یافت دستور داد حجامت در ایران رایج شود.
یکی از مهمترین روایاتی که در زمینه حجامت در منابع معتبر روایی ذکر شده و در ذیــــل آیه یک ســــوره مبارکه «اسری» در تفسیر المیزان و برخی از تفاسیر دیگر آمده است، حدیث زیر می‌باشد:
حضرت رسول اکرم(صلی االله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند:
«در شب معراج، وقتی که به آسمان هفتم صعود کردم، بر هیچ ملکی از ملائک گذر نکردم مگر اینکه گفتند یا محمد حجامت کن و امتت را به حجامت کردن امر بفرما.»
انواع حجامت در طب سنتی ایران حجامت به طور كلی به دودسته تقسیم می شود:
Dry cupping - حجامت خشك یا بادكشی
Wet cupping - حجامت تر
حجامت خشك : نوعی حجامت است كه در آن خونی از بدن خارج نمی شود، بلكه تنها عمل مكش یا Suction روی پوست انجام می شود. حجامت خشك خود بر دو قسم است:
الف : سرد و خشك،
ب ـ گرم و خشك
حجامت گرم و خشك در فرهنگ عامه اصطلاحاً به كوزه یا لیوان گذاری معروف می باشد. حجامت خشك در نقاط مختلفی از بدن انجام می شود و در درمان بسیاری از دردها و بیماریها نقش موثری دارد. اینگونه از حجامت موجب انبساط عروق و رفع انسداد آنها و تحریك دیواره مویرگها می شود و در افزایش توان سیستم ایمنی بدن نقش مهمی دارد.
حجامت تر با خارج نمودن مقداری از خون بیمار همراه می باشد. حجامت تر در مكاتب مختلف طب سنتی متفاوت می باشد، اما در طب اسلامی مواضع زیر بیشتر تاكید شده است.
امام صادق ( ع ) فرمودند : رسول خدا ( ص ) در سه نقطه حجامت می فرمود : سر، بین دو كتف وكمر
حجامت موضعی : بر اساس تشخیص پزشك و نوعی بیماری در موضع خاصی انجام می شود . از جمله حجامت روی كفلها، اطراف مقعد، روی رانها، حجامت كلیه، قاعده ریه و حجامت كبد. این نوع حجامت انواع مختلف دارد که مهمترین و رایج‌ترین آنها همان خونگیری از میان دو کتف است. ولی حدود شصت نوع حجامت دیگر نیز وجود دارد که فقط باید به تجویز اطباء انجام شود. مثلاً برای نوزادان بعد از چهار ماهگی حجامت نقره در گودی پشت گردن تجویز می‌گردد که طبق روایات اسلامی برای بر طرف کردن رطوبت سر و رشد مطلوب آنها بسیار مفید است. همچنین برای درمان زردی نوزادان حجامت ساده‌ای از پشت گوش آنها انجام می‌شود که با ریزش دو سه قطره خون، زردی آنها فوراً کاهش می‌یابد.
حجامت‌های دیگری نیز در سایر اعضای بدن صورت می‌گیرد که اثرات خاص درمانی دارد. مانند حجامت زیر چانه (برای درمان جوش‌های صورت)، حجامت ساعد (برای گرفتگی رگ دست که یک بیماری خاص بانوان است)، حجامت سر (برای رشد مو)، حجامت زانو، حجامت کبد، حجامت کلیه‌ها، حجامت ساقین، حجامت پشت کمر، زیرناف، قوزکپا وغیره.
روش انجام حجامت چگونه است؟پس ازمعاینه و اخذ شرح حال از بیمارموضعی كه برای حجامت تعیین شده است ضدعفونی گشته سپس با لیوان حجامت كه بصورت یكبارمصرف ساخته شده به مدت چند دقیقه بادكش می شود، بعد ازایجاد انبساط چند خراش سطحی ایجاد می گردد، آنگاه به تناسب وضعیت جسمی، بالینی وعروقی بیماردرسه الی پنج مرحله از وی خون گرفته می شود. این عملیات مجموعا در مدت حدود 20 دقیقه انجام می شود كه خون گرفنه شده حداكثر به 50تا70 سی سی بالغ می گردد. درحجامت خشك مرحله خونگیری انجام نمی شود.
مقدار مناسب برای كشیدن شدن پوست به درون ظرف مكش به میزان 1 تا 1.5 سانتی متر از بالاترین حد گنبد پوست مكیده شده تا لبه ظرف مكش است. برای آماده سازی بهتر موضع حجامت ـ جهت حصول نتیجه بهتر از حجامت نوع خشك یا تر ـ می توان موضع حجامت را با روغن زیتون، روغن سیاهدانه و یا گل بنفشه چرب نمود.
حجامت تاچه حد ارزش درمانی دارد وفرایند اثر گذاری آن؟سمومی که در اثر سوخت و ساز بدن در گوشه وکنار آن رسوب یافته، توسط جریان خون شسته شده ونیروی حفاظتی دریچه های مخصوص قلب مانع ورود آنها به قلب می شوند وآنها را در پشت قلب وبین دوکتف بایگانی می کنند ودرآنجا دو روز باقی مانده ودر صورت عدم تخلیه (توسط حجامت) این خون کثیف به کبد برگشته وکبد آنرا به طحال فرستاده ودربرخی رگهای بدن رسوب می کند وموجب درد وناراحتی هایی می شود.
درمنابع طب اسلام وطب سنتی حجامت به عنوان یكی ازاركان مهم درمان ذكرگردیده است وبیماری های گوناگون را درمان می كند و به صورت اختصاصی درمنابع طب اسلامی به شكل پیشگیرانه درمان همه بیماری ها شمرده شده است ودرمورد بیماری های خاص درمان تمامی بیماری های ناشی ازغلبه خون گفته شده است. بوعلی سینا اعتقاد دارد صفرا وسودا نیز ازطریق حجامت قابل دفع است.
حجامت دردرمان چه بیماری هایی بكارمی رود؟حجامت درمورد بیمارهای هایپرلیپیدمی (چربی خون بالا)، دیابت غیروابسته به انسولین، دردهای عضلانی، سردردهای عصبی ومیگرنی، بیماری های پوستی شامل آكنه، پسوریازیس، آلرژی های دارویی، غذایی، فصلی، اعتیاد به مواد مخدر، بیماری های انسدادی عروق كرونر،عوارض بعد ازیائسگی (منوپوز)، دردهای قاعدگی درزنان ودوشیزگان (دیسمنوره) وبرخی بیماری های عفونی، هورمونی وغدد كاربرد دارد.
آیا استفاده ازفواید حجامت تنها برای درمان بیماریهاست؟بیشترین كاربرد انواع حجامت بعد از بیماریهاست و بامكانیسم مختلفی ازجمله تنظیم سیستم ایمنی موجب پیشگیری ازبیماریها می گردد و بدین ترتیب می توان نتیجه گرفت كه كاربرد حجامت فقط برای درمان بیماریها نیست.
زمان‌های حجامتحجامت در همه وقت مجاز نیست و در روایات اسلامی زمان‌های خاصی برای مؤثرتربودن آن توصیه شده است.
حجامت به لحاظ ماه شمسی: تقویم سُریانی یا رومی از چند هزار سال قبل تاکنون در خاورمیانه رواج داشته است. در احادیث اسلامی هفتم حزیران بهترین روز حجامت در طول سال معرفی شده است و در ادامۀ آن آمده است که اگر به انجام حجامت در این روز موفق نشدید چهاردهم حزیران نیز می‌توانید به این کار مبادرت کنید. ماه حزیران ششمین ماه تقویم سریانی است که بین ایار و تموز قرار دارد. حزیران 30 روز دارد و تقریبا از 24 خرداد آغاز و به 22 تیر ختم می‌شود. هر ساله یک یا دو روز جابجایی در تطبیق این دو تقویم شمسی دیده می‌شود. اطبای حاذق هر ساله این دو روز مهم حجامت را محاسبه کرده و به بیماران خود اعلام قبلی می‌دهند.
حجامت به لحاظ ماه قمری: طبق حدیثی که از امام رضا(ع) منقول است حجامت در روزهای 12 تا 15 ماه قمری تأثیر بیشتری دارد. این مسئله به کامل بودن ماه قمری مربوط است و شبیه اثر کرۀ ماه بر جذر و مد آب دریا و رودخانه است. در مرتبۀ بعدی می‌توان روزهای 10 تا 23 ماه قمری را لحاظ کرد.
حجامت به لحاظ روزهای هفته: حجامت در روزهای فرد خصوصاً عصر یکشنبه و صبح پنجشنبه اثر بیشتری دارد. در عوض در روزهای چهارشنبه و جمعه نباید حجامت کرد. حجامت در ظهر روز جمعه بسیار زیان‌آور است.
حجامت به لحاظ فصول سال: بهترین اوقات حجامت بجز حزیران، در زمانی است که هوا معتدل باشد، یعنی در چهل روز نخست بهار و چهل روز آغاز پاییز. در فصل زمستان (خصوصاً دی ماه) و فصل تابستان (بجز 14 حزیران که ذکر شد) حجامت اثر اندکی خواهد داشت.
درمورد چه افرادی نباید حجامت كرد؟حجامت پیشگیرانه خطرآفرین نیست وبه منظورپیشگیری ازبیماریها می توان هرسال حداقل درفصل بهار حجامت كرد وحداقل فاصله زمانی برای حجامت ازیك ماه شروع می شود تا سن روزفاصله یعنی چهل ساله چهل روزیك بار، پنجاه ساله پنجاه روزیكبارو...ولی حجامت درمانی اگرتوسط افرادغیر مطلع انجام شود ممكن است موجب درمان نگردیده و یا اشكالاتی را پدید آورد.
درمورد افراد زیر نباید حجامت كرد:-افرادی كه باتعریف طب اسلامی وطب سنتی دچارغلبه شدید بلغم هستند
-كودكان ازبدوتولد تا چهارماهگی
-زنان باردارتا ماه چهارم بارداری
-زنان درمدت ایام عادت ماهیانه
-افراد دارای كمبود پلاكت خون
-افرادی كه دچار فشارخون مقطعی بالا هستند ( دراین افراد ابتدا باید با استفاده ازحجامت گرم وخشك به طریق مخصوص فشارخون راكاهش داده وسپس اقدام به حجامت كرد)
مقایسۀ اهدای خون و حجامتدر اهدای خون حدود 450 سی سی خون تازه با سوزن از ورید گرفته می‌شود ولی در حجامت با ایجاد مکش بین دو کتف و ایجاد خراش در آن حدود 50 سی سی خون از مویرگ‌های پشت خارج می‌شود. آزمایشات نشان داده که ترکیبات خون وریدی با خون حجامت تفاوت بسیار دارد. در حجامت خون سیاه و غلیظ است که خارج می‌شود، خونی که دارای اوره، چربی و ترکیبات زائد بیشتری نسبت به خون تازۀ ورید است.
برخی دیگر از فواید خاص حجامت که در اهدای خون دیده نمی‌شود به این ترتیب است:
- حجامت سبب تنظیم و تقویت سیستم ایمنی بدن، سیستم هورمونی و سیستم عصبی می‌شود.
-حجامت از ابتلا به بیماریها پیشگیری می‌کند.
ـ حجامت درمان کنندۀ 150 نوع بیماری بوده یا در بهبود و کاهش اثرات آنها مؤثر است.
- انواع حجامت از بدو تولد تا آخر عمر برای بدن انسان مجاز و بلکه مفید و ضروری است.
توصیه‌های قبل از حجامت1. با شکم گرسنه و سیر حجامت نکنید.
2. دوازده ساعت قبل از حجامت سیگار نکشید.
3. یک ساعت قبل از حجامت انار یا شربت آب انار میل کنید تا از غلظت خون کاسته شود. همچین می‌توانید عسل، ماء الشعیر یا مایعات فراوان بنوشید.
4. در وقت حجامت انگشتر عقیق به دست نداشته باشید.
5. از با تجربه بودن شخصی که می خواهد شما را حجامت کند اطمینان داشته باشید.
6. قبل از انجام حجامت حتماً عینک از روی چشم برداشته شود.
امام رضا ( ع ) فرمودند: «باید حجامت کردن بعد از خوردن غذا صورت گیرد، چونکه وقتی انسان سیر شد، سپس حجامت کرد، خون جمع شده و بیماری خارج می گردد و اگر با شکم گرسنه کسی حجامت کند، خون خارج می شود ولی بیماری ( در بدن ) باقی می ماند.»
توصیه‌های بعد از حجامت1. تا دوازده ساعت سیگارنکشید.
2. تا 24 ساعت ورزش یا کار سنگین نکنید.
3. تا 24 ساعت ماهی و لبنیات و غذای شور و غذاهای سرد و تند و تیز مصرف نکنید.
4. حداقل تا 12 ساعت پس از انجام حجامت جهت جلوگیری از عفونت زخم، استحمام ممنوع می باشد.
5. قبل و بعد از حجامت خوردن انار توصیه شده است. همچنین برای جبران ضعف احتمالی، نوشیدن شربتی از عسل پس از حجامت توصیه شده است.
6. تا 12 ساعت قبل و بعد از حجامت نزدیکی صورت نگیرد.
7. طی شش ساعت اول پس از حجامت خوردن شربت عسل (یک قاشق عسل+یک لیوان آب ولرم+کمی گلاب) توصیه می شود.
امام رضا (ع): «سفارش مىی کنم که پس از حجامت یا فصد، آب انار را با مکیدن آن بنوشید. مکیدن آب انار خون را زنده و تن را با نشاط خواهد ساخت. پس از حجامت و فصد، از خوردن غذاهاى نمک دار تا مدت 3 ساعت بپرهیزید، چون اگر این پرهیز مراعات نشود، بعید نیست که انسان به بیمارى جرب دچار شود.»
امام حسن عسکری (ع) فرمودند: «پس از انجام حجامت، انار بخور، اناری شیرین؛ چرا که خون را فرو می نشاند و خون را در درون، تصفیه می کند.»
آداب حجامتاز آنجا که حجامت از جمله توصیه های دینی است، لذا مانند بسیاری دیگر از آداب مذهبی جهت دستیابی به نتیجه بهتر مستلزم رعایت آداب و اصولی می باشد که آن می پردازیم.
*حجامت رو به قبله و به صورت چهار زانو انجام شود.
*حجامت کننده و حجامت شونده با وضو باشند و حجامت را با نام خداوند آغاز کنند.
* قبل از شروع حجامت حتماً آیه الکرسی تلاوت شود.
*دعای شریفی که در خصوص حجامت از امام علی بن موسی الرضا (ع) وارد شده است، خوانده شود.
* نگاه کردن به خون اول حجامت ـ بر طبق احادیث ـ مستحب و باعث روشنی و جلای چشم می شود.
*ذکر صلوات به هنگام حجامت فراموش نشود.
*در صورت امکان حجامت در روزها و زمان های توصیه شده انجام شود.
* پزشک و بیمار هر دو به این نکته توجه داشته باشند که پزشک و عمل حجامت هر دو تنها وسیله ای برای شفای بیماری است. مسلماً شفای هر بیماری تنها به خواست و اراده خداوند متعالی انجام پذیر می باشد
*بعد از انجام حجامت به فرد حجامت شونده تبریک گفته شود.
امام رضا علیه السلام براى حجامت دعاى خاصى ذکر فرموده اند. این مطلب اهمیت همراهى درمان روحى و دعا درمانى با درمان هاى جسمى در طب اسلامى را اثبات می کند. متن دعا چنین است:
وقتى خواستى حجامت کنى، چهار زانو جلوى حجّام بنشین و بگو: «اَعوذ بِالّلهِ الکَریم فى حِجامَتى مِنَ العَین فِى الدَّم وَ مِن کُلّ سوءِ وَ الاَعلالِ وَ الاَسقام وَ الاَوجاع وَ الاَمراض وَ اَسئَلُکَ العافِیةَ وَ المُعافاة وَ الشِّفاءِ مِن کُلّ داء.» یعنى: « در حجامت خود به خداوند کریم پناه می برم از خونریزى و از هر ناراحتی، علت، سختى و درد و مرضی و (خداوندا) از تو عافیت و اسباب عافیت و شفاى هر بیمارى را طلب می کنم.»
بنا بر فتاوی مراجع تقلید، نماز خواندن پس از حجامت بلا مانع است ونیاز به شستشو وحمام رفتن ندارد.
سن مناسب برای انجام حجامتدر طب سنتی، برخی حکما ـ از قبیل بوعلی سینا و جرجانی ـ حجامت را از 2 تا 60 سالگی تجویز نموده اند. اما در طب اسلامی شروع حجامت جهت پیشگیری، از چهار ماهگی تجویز شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) که در کتب گوناگون ـ از جمله استبصار جلد 1 صفحه 84 ـ وارد شده است، ایشان به حجامت نقره در اطفال بالای چهار ماه به فاصله هر ماه یکبار توصیه نموده اند و آثار فراوانی برای آن ذکر نموده اند. این فواصل برای پیشگیری از بیماری ها توسط حجامت می باشد و فواصل مناسب جهت حجامت فرد بیمار باید توسط پزشک معالج تجویز شود.
حضرت امام رضا (ع) در رساله ذهبیه حجامت را در بالغین متناسب با سن تجویز نموده اند. مثلاً حجامت برای فرد 40 ساله هر 40 روز یک مرتبه و برای فرد 60 ساله هر 60 روز یک بار تجویز شده است.
خواص درمانی حجامت پیامبر خدا (ص) فرمودند: «اگر در چیزی شفا باشد، در تیغ حجام و در خوردن عسل است.»
امام صادق (ع) فرمودند: «بهترین چیزی که با آن به مداوا می پردازید، حجامت کردن، دوا را بر بینی ریختن، حمام نمودن و حقنه کردن ( وارد کردن داروی مایع از طریق رکتوم ) است.»
از جمله خواص درمانی اثبات شده وتجربه شده حجامت
1- برطرف کردن انسداد عروق وپیشگیری از سکته های مغزی وقلبی
2- تنظیم ترکیبات خون، کاهش چربی وکلسترول، تری گلیسرید وقند خون و رفع غلظت خون
3- درمان سردردهای شدید مانند میگرن وسینوزیت، آرامش اعصاب، افزایش هوش وحافظه، قوت بینایی وجلای چشم
4- درمان ناراحتی های پوست وخارش بدن، جوش، کهیر، لک و پیس صورت وآلرژی ها
5- درمان آسم، تنگی نفس، واریس، رماتیسم، دیسک کمر، آرتروز و بسته شدن دریچه قلب
6- تقویت و واکسینه بدن در مقابل سرماخوردگی و ویروس های بیماری های مختلف و مسمومیت ها
7- درمان ریزش موی سر وهمچنین تقویت رشد موها
8- بهبود در اندام های بدن، رفع قولنج، بی حالی، کسلی، سنگینی بدن، اسپاسم عضلات، بهبود بیماری های زنان و...
حضرت علی (ع) فرمودند: «همانا حجامت بدن را سالم و عقل را استوار می نماید.»
به تجربه ثابت شده است که حجامت در اطفال و کودکان موجب افزایش رشد قد و وزن، رفع لاغری، بی اشتهایی، ضعف، تقویت سیستم ایمنی و دفاعی و بالاخره کاهش اختلالات رفتاری و بی قراری و پرخاشگری در ایشان می شود. در کتب طب سنتی، جهت درمان زردی ( یرقان فیزیولوژیک ) چند خراش کوچک سطحی در لبه و پشت لاله گوش نوزاد تجویز شده است. در گذشته حجامت نقش واکسیناسیون فعلی را برای کودکان داشته است و مقاومت آنها در برابر بیماری ها توسط حجامت زیاد می شده است. مثلاً رازی در کتاب « الجدری و الحصبه » از حجامت جهت واکسیناسیون افراد زیر 14 سال در برابر آبله نام برده است. عده ای نیز معتقدند حجامت در سنین بلوغ موجب کاهش پرخاشگری و سایر عوارض بلوغ می شود .
در پایان:امروزه علی رغم پیشرفت روز افزون علم و ساخت داروهای شیمیایی باز هم شاهد بروز بیماری های جدید ولاعلاج می باشیم که این امر خود بیانگر ناکارآمد بودن یا ناکافی بودن طب جدید به تنهایی است وبه همین دلیل بشر امروز لاجرم باید بپذیرد که طب سنتی که نتیجه هزاران سال تحقیق وتجربه علما ودانشمندان در طول تاریخ بشر بوده است می تواند هنوز هم بعنوان عاملی موثر در پیشگیری ودرمان انسان باشد و در جهت تکمیل یافته های طب جدید وکلاسیک که بر گرفته از طب سنتی می باشند همچنین به تکامل علم پزشکی و بهبود وضعیت درمان در جامعه کمک شایان ذکری نماید.
محقق و پژوهشگر: دکتر علیرضا ابوالفضلی
منبع: سیمرغ