بحرانی که بازتابی از تحولات بین المللی است

بحران عراق، لایه های گوناگون دارد. لایه تاریخی، لایه جغرافیایی، لایه هویتی و ده ها بعد دیگری که ما می توانیم در مورد آن بحث کنیم. به طور حتم یکی از ابعاد آن بین المللی و خارجی است. در عین حال که بعد تاریخی بسیار حائز اهمیت است. پرچمی که داعش بر افراشته پرچم عباسیان بوده و در حال بازسازی تاریخ است. اما می خواهم بعد خارجی و بین المللی آن را با یک سوال مطرح کنم و آنکه چگونه می توان بعد بین المللی و خارجی بحران عراق را تجزیه و تحلیل کرد. سوال روشن و عین حال مهم است. در پاسخ به آن سوال سه گزاره مطرح می شود.

1. بحران عراق نشانگر شکست یا ناموفق بودن پروژه های مهندسی اجتماعی منطقه ای و بین المللی است. پروژه های که برای تهدید از خارج در منطقه طراحی شده بودند.( project )
2. بحران عراق نشان دهنده یا بازتاب تغییرات گسترده ای است که در نظام بین الملل و منطقه ای روی داده است. یعنی بحران آینه ای از تغییرات بزرگ بوده که در نظام بین المللی تحقق پیدا کرده است در 20 سال گذشته ( process )
3. بحران متاخر یعنی داعش به یک فراورده ها و آرایش جدیدی از نیروها در منطقه شکل داده که تاریخی، حساس و مهم است. (product )

پروژه ( project ):

طی 20-30 سال گذشته در منطقه پروژه های مداخله ای زیاد شد. حداقل می توان به پنج مورد آن اشاره کرد. نخست پروژه تغییر ژئوپولتیک منطقه که توسط صدام با حمله به ایران صورت گرفت. در ادامه آن پروژه حمله صدام به کویت  و از همه خطرناک تر پروژه تغییر خاورمیانه توسط بوش بود. با وجود همه بحث های نرم و اساس پروژه بوش بر این بود که منطقه باید از طریق نظامی مهندسی شود. در عین حال که فقط مهندسی سیاسی مطرح نبود. از این رو بحران عراق نتیجه این پروژه هاست. پروژه جدیدتر و مهم تر، پروژه تغییر خاورمیانهو تضعیف قدرت ایران از طریق به هم ریختگی سوریه است. آنچه اکنون مشاهده می شود محصول چیزی است که در سوریه تحت لوای حقوق بشر شروع شد. هرچند حقوق بشر مهم است اما پشت این مساله پروژه ای برای تغییر منطقه مدنظر بود. پروژه آخر نیز پروژه داعش است. داعش مهندسی اجتماعی برای شکل دادن به منطقه است. تمامی بحران ها بر اساس مهندسی اجتماعی است و تصور بر این بود که می توان جامعه را همانگونه که مانند یک ساختمام می توان ساخت، خاورمیانه را شکل داد، دگرگون و جابه جا کرد. این موضوع نوعا با تاکتیک و استراتژیک نیز همراه است.

پروسه ( process ):

بحران عراق بازتاب روندی است که ما در نظام بین المللی در 20 سال گذشته شاهد هستیم. در روابط بین الملل هیچگاه به اندازه امروز با تعدد بازیگران رو به رو نبودیم. همه در عراق هستند. قبلا در سوریه بودند و اکنون در عراق به همین دلیل نمی توان از هم جدا کرد. تعدد بازیگران به چه معناست. قدرت های جهانی، منطقه ای و کشورهای کوچک مانند قطر در همه بحران ها به نحوی نقش ایفا کرده و مهم تر از آنها شاید بازیگران غیردولتی و غیرحکومتی هستند. این خود زیرمجموعه ای دارد، مانند داعش. هفته گذشته تعداد قابل توجهی از افراد جدید را در خود جذب کرده است. این چه نوع بازیگری است. به طور حتم دولتی یا حتی NGO نیست. بازیگر جدیدی است که با مفهوم بسیار جالب جوامع ماورای ملی ظهور یافته است. یعنی افرادی که در غرب هستند و در عین حال ارتباطات سرزمینی و قومی با این مناطق دارند. نکته قابل توجه در مورد تعدد بازیگران، خود افراد هستند. قعطنامه 2071 شورای امنیت که ذیل فصل 7 به تصویب رسید، ضمیمه دارد که نام 6 نفر در آن قرار دارد. سه نفر از کویت و سه نفر از عربستان. گفته شده این افراد، بانیان و حامیان داعش هستند، بنابراین در لیست تحریم قرار می گیرند. این موضوع مختص به عراق نبوده و در نظام بین الملل مشاهده می شود. بعد دیگر تحلیل ها و بازتاب ها در خصوص تعدد بازیگران، باز شدن فضای عمل برای دیگران است. فضا فقط جغرافیا نیست، بلکه فضای اینترنت است. بریده شدن سر خبرنگار آمریکایی طی روزهای گذشته از طریق فضای مجازی جهانی شده و به قول دومینیک مدیسه نظریه پرداز جدید روابط بین الملل، جهانی شدن احساسات را شاهد هستیم. این رویداد احساسات را در غرب برانگیخت و معادله را عوض کرد. فضای اینترنت می تواند احساسات را نمایش دهد. این فضا قدرت عمل همه بازیگران از جمله قدرت های منطقه ای و افرادی که پول، اسلحه و باندهای مافیایی دارند را بالا برده است. مساله دیگر درمورد تعدد بازیگران، پوست اندازی نظام منطقه ای و بین المللی است. دیگر نظام، نظام جهانی گذشته نیست. در مواردی کردها با آمریکایی ها سازش هایی داشتند ولی آیا صرفا با آمریکایی ها بودن برای کردها همه مسایل را حل می کند؟ اینگونه نیست. جایگاه آمریکا با وجود قدرت بسیار زیاد اما اشتباهاتی که مرتکب شده موجب تغییر شده است. یکی از بحث های اصلی در آمریکا این است که آمریکا کجای نظام بین المللی قرار دارد. واقعیت این است که بحران عراق نشان دهنده پوست اندازی منطقه ای و بین المللی است.

فرآورده ها (product ):

به نظر می رسد اولین فرآورده تغییر مفهوم خطر است. طی 30 سال در منطقه فروش خطر ایران کالای استراتژیکی بوده و همه می خریدند و بر اساس آن ائتلاف تشکیل می دادند. اما طی یک سال گذشته بازار این کالا مقداری از سکه افتاده و با شک و تردید رو به رو شده است. خطر داعش و دیدن خطرات واقعی در منطقه موجب این تغییر و شکاف در ساختار ذهنی خطرسازی ها شده است. این فرآورده و محصول بسیار مهمی  از نظر تغییر و تحولات است. نکته دوم بحران عراق مفهوم ائتلاف را دگرگون می کند. اگر به عراق قبل از مالکی و حتی زمان بحث در مورد برکناری او نگاه کنیم، شاهد بهبود روابط مصر با عراق هستیم به گونه ای که وزیر امور خارجه مصر به عراق سفر کرد. نمی گویند ائتلاف کردند. ائتلاف فرم جدیدی به خود گرفته و این ائتلاف ها ناشی از بحران و شرایطی بوده که در منطقه به وجود آمده است. به نظر می رسد روابط ایران و عربستان هم تحت تاثیر وضعیت پیش آمده، علائمی از دگرگونی به خودش گرفته است. نکته دیگر آمادگی برای هر چیز غیرمنتظره در این منطقه است. این مساله نه فقط در منطقه بلکه در نظام جدید بین الملل که در حال تغییر است، هر روز با یک اتفاق تازه رو به رو هستیم که دنیا را تحت تاثیر قرار می دهد. این شوخی نیست. داعش به عنوان گروه بسیار خشن شاید خشن ترین گروه معاصر در نیروهای سیاسی باشد، ائتلاف خود را القاعده را از دست داده و جدا شده است. این جدا شدن بر سر چه چیزی است؟ القاعده ای که خود عامل خشونت و ترور بود. بحث درونی است. داعش می گوید، القاعده مشرکین و کفار را خطر اصلی می داند در حالی که خطر اصلی شیعیان و رافضی ها هستند. به نظر می رسد دنیای عرب و حتی آمریکا از برآمدن داعش متعجب و شک زده اند. از این رو معتقدم تحولات برای ما درس های استراتژیکی داشت. به همین دلیل امنیت ایران بسیار مهم است. امنیت ایران باید مهم ترین موضوع علوم اجتماعی ایران باشد. به نحوی که باید در پژوهش ها این پرسش های مطرح شود که امنیت ایران چگونه تهدید می شود؟ داعش چگونه ظهور و بروز پیدا کرد و چه خطرات دیگری در منطقه ای که هر روز یک اتفاق روی می دهد، تهدید می کند؟ توجه به رابطه تامین امنیت ایران در رابطه با منطقه و وضعیت جهانی پروسه پیچیده و باید دغدغه اصلی برای همه ما باشد. می دانید که اگر امنیت در کشور یا جامعه نباشد، بقیه مسایل در کار نخواهد بود.

بحران از بعد منطقه ای و بین المللی چگونه قابل تجزیه و تحلیل است. پاسخ این است: بحران نتیجه پروژه های مهندسی و تغییر جوامع توسط قدرت های منطقه ای، قدرت های جهانی، بازیگران فرومنطقه ای و فروملی است. دیگر آنکه بحران عراق بازتابی از تحولی است که در نظام بین المللی روی داده و از دیگر سو فرآورده ها و محصولات این بحران تغییر در مفهوم خطر و اصطلاحات و پیچیدگی هاست. در عین حال فکر می کنم با وجود همه خطرات، فرصتی برای ایران ایجاد کرده و دستاوردهایی در حوزه های مختلف به دست آورده است.

*استاد دانشگاه و تحلیلگر مسایل بین الملل/دیپلماسی ایرانی