چه بر سر پرونده‌های ایران در یونسکو خواهد آمد؟

کمیسیون ملی یونسکو در کنوانسیونی که در سال 1972 به تصویب رساند، کشورهای عضو یونسکو را موظف کرد تا در اجلاس‌های سالانه‌ای که برای ثبت جهانی آثار تاریخی برگزار می‌کند، در کنار ارائه‌ی پرونده‌ی آثار تاریخی، پرونده‌های میراث طبیعی خود را نیز ارائه کنند.

هر چند از زمان تصویب این کنوانسیون تا کنون، برخی کشورها نیم‌نگاهی هم به آثار طبیعی‌شان داشته‌اند و تعدادی از آثار خود را معرفی و ثبت کرده‌اند، اما به نظر می‌رسد تا زمانی‌که از طرف یونسکو توجه به میراث طبیعی جدی‌تر گرفته نشود، کشورهای عضو آن‌گونه که باید به آن توجهی نمی‌کنند.

شاید به همین دلیل بود که اواخر سال 1391 (2012) یونسکو به کشورهایی که سالانه اثری را برای ثبت در فهرست میراث جهانی ارائه می‌کنند، اعلام کرد هر کشور فقط می‌تواند یک سهمیه‌ی «تاریخی» ارائه کند و سهمیه‌ی دوم باید «طبیعی» باشد، اما با توجه به اعتراض برخی کشورها، این فرصت به 2013 منتقل شد.

البته ایران در سی‌وهفتمین اجلاس یونسکو در سال گذشته، موفق شد پرونده‌ی «منظر فرهنگی تاریخی میمند» را به عنوان سهمیه‌ی طبیعی ارائه کند، که آن پرونده هم به دلیل ناقص بودن (بر اساس گفته‌ی آتوسا مومنی معاون وقت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری) قرار است بدون کسر سهمیه‌ای از دو سهمیه‌ی امسال، (هر چند ایران امسال اثری طبیعی ندارد)، ثبت جهانی شود.

اما با توجه به روندی که «معاونت میراث فرهنگی» و «دفتر ثبت آثار تاریخی» و «مسؤولان تدوین پرونده‌های ثبت جهانی» در پیش گرفته‌اند و سفرهای متعددی که معاون میراث فرهنگی به عنوان مسؤول تدوین پرونده‌های ثبت جهانی برای بررسی آثار تاریخی با هدف ثبت جهانی‌شان انجام می‌دهد، به نظر نمی‌رسد کسی به عنوان مسؤول بررسی و تهیه‌ی پرونده‌های حوزه‌ی «میراث طبیعی» انتخاب شده باشد.

اواخر خردادماه سال گذشته معاون وقت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری (آتوسا مومنی) درباره‌ی وضعیت پرونده‌های میراث طبیعی برای ارائه به یونسکو به خبرنگار ایسنا، گفت: به‌دلیل سخت بودن کار تهیه‌ی پرونده‌های طبیعی، برخی کشورها فعلا تمایلی به ارائه‌ی پرونده‌های طبیعی به یونسکو ندارند، تا تجربه‌شان در زمینه‌ی تهیه‌ی پرونده‌های جهانی در این حوزه بیشتر شود، چون حوزه‌ی آثار طبیعی آن‌قدر سنگین، پیچیده و نوپاست که تا قوی شدن، راهی طولانی دارد. بنابراین کشورها معتقدند باید ظرفیت خود را با آثار تاریخی پر کنند تا در مدت چند سال توانایی‌شان برای تهیه‌ی پرونده برای آثار طبیعی بیشتر و امکان رد شدن آثار، کمتر شود و سهمیه‌ای نسوزد.

او که در آن زمان سرپرستی دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری را نیز برعهده داشت، با اشاره به پیگیری‌های ایران برای ماندن سهمیه‌هایش در سی‌وهفتمین و سی‌وهشتمین اجلاس یونسکو، بیان کرد: دست‌کم برای امسال تا کنون سه پرونده از طرف ایران به یونسکو فرستاده شده است و منتظر پاسخ آن‌ها هستیم.

او با اشاره به در دست تهیه بودن پرونده‌های چهار محوطه‌ی طبیعی جنگل‌های «حرا» و «هیرکانی»، «کویر لوت» و «دماوند»، اظهار کرد: در برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده برای سال 2015 در حال تهیه و تکمیل این چهار پرونده هستیم. تا آن زمان هر کدام از این پرونده‌ها که کامل‌تر و مستندتر شدند، به یونسکو فرستاده می‌شوند.

با توجه به این اظهارنظرها، این سوال پیش می‌آید که آیا ایران برای رسیدن به روند مورد قبول یونسکو برای ثبت آثار طبیعی در فهرست میراث جهانی، مسؤولان تدوین پرونده‌های جهانی، دفتر محوطه‌ها و بناهای تاریخی و در سطح بالاتر معاونت میراث فرهنگی کشور، برنامه‌ریزی مناسبی را آغاز کرده است؟

ایران سهمیه‌ی میراث طبیعی خود را در سال 2014 از دست داده است، اما آیا برای تکرار نشدن این اشتباه، برنامه‌ریزی‌ها و تقسیم وظایف به خوبی انجام می‌شوند؟ آن‌هم با توجه به اقداماتی که در طول چند سال گذشته مسؤولان میراث فرهنگی کشور برای ثبت جهانی «جنگل‌های حرا و هیرکانی» انجام دادند، اما به نتیجه نرسید!

به گزارش ایسنا، ایران کار تهیه‌ی نخستین پرونده‌ی طبیعی خود را برای ثبت در فهرست میراث جهانی از سال 1385 آغاز کرد؛ سالی که در تیرماه آن دولت جمهوری آذربایجان، ثبت جنگل «هیرکانی» را به مرکز میراث جهانی یونسکو پیشنهاد کرد، ولی ‌یونسکو و اتحادیه‌ی جهانی حفاظت آثار طبیعی با تأیید اهمیت این جنگل و با اشاره به فرامرزی بودن آن، درخواست کردند تا این جنگل به‌عنوان یک اثر طبیعی مشترک میان ایران و جمهوری آذربایجان از سوی دو کشور برای ثبت به یونسکو تسلیم شود.

پس از آن و در 21 تیرماه 1385، یکی از مسؤولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به آماده کردن این پرونده توسط دولت جمهوری آذربایجان، گفت که ایران پیش از این پیشنهاد کرده بود؛ جنگل هیرکانی به‌عنوان اثری مشترک ثبت شود، اما به این دلیل که پرونده‌ی ایران آماده نبود، جمهوری آذربایجان پرونده‌ی ثبت این اثر را ارائه کرد. در آن زمان به ایران تا اول فوریه 2007 مهلت داده شد تا پرونده‌ی جنگل‌های هیرکانی را آماده کند.

21 مردادماه 1385 نیز نشستی با حضور مسؤولان کمیسیون ملی یونسکو ایران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان حفاظت محیط زیست با هدف پیگیری پیشنهاد مرکز میراث جهانی مبنی بر ثبت جنگل «هیرکانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو به‌صورت طرح مشترک میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان برگزار شد. در آن جلسه اعلام شد که درخواست ثبت مشترک جنگل «هیرکانی» همراه با پرونده‌ی آن باید تا سپتامبر آن سال به مرکز میراث جهانی تسلیم شود و آخرین مهلت تسلیم پرونده‌ی کامل نیز فوریه 2007 (بهمن‌ماه 1385) اعلام شد.

این در حالی است که با گذشت حدود هشت سال هنوز خبر چندانی در این‌باره اعلام نشده که نشان دهد پرونده‌ای که قرار بود هفت سال پیش به‌عنوان نخستین پرونده‌ی طبیعی ایران به یونسکو ارائه شود، یک گام به جهانی شدن نزدیک شده است.

براساس این گزارش، پیش‌تر مجموعه‌های تاریخی «چغازنبیل» (دوراونتاش) در خوزستان، «تخت جمشید» (پارسه، پرسپولیس) در فارس و میدان «نقش جهان» در اصفهان هر سه در تاریخ 19 اردیبهشت‌ماه سال 1358 در فهرست میراث جهانی ثبت شدند.

پس از ثبت این آثار، ایران به‌مدت حدود 24 سال اثر دیگری را در فهرست جهانی ثبت نکرد تا این‌که در سال 1382، مجموعه‌ی تاریخی «تخت سلیمان» به‌عنوان چهارمین اثر تاریخی کشور جهانی شد. سپس در تیرماه 1383 «پاسارگاد» و «منظر تاریخی و فرهنگی بم»، در تیرماه 1384 «گنبد سلطانیه» و در تیرماه 1385 «مجموعه‌ی تاریخی بیستون» به جمع آثار ایران در فهرست میراث جهانی اضافه شدند.

در سال 1386 هم ایران پرونده‌ی «قره‌کلیسا» را برای ثبت در فهرست میراث جهانی معرفی کرد که به‌دلیل تغییر و تحولات صورت‌گرفته در سازمان میراث فرهنگی و ارائه‌ی دیرهنگام پرونده، قره‌کلیسا از سوی کارشناسان یونسکو نمره‌ی قبولی نگرفت و ایران یک سهمیه‌ی خود را برای ثبت جهانی از دست داد.

در تیرماه 1387‌، پرونده‌ای با عنوان مجموعه‌ی کلیساهای آذربایجان به یونسکو فرستاده شد و نهمین اثر جهانی ایران با نام مجموعه «کلیساهای ارامنه» شامل سه کلیسای اصلی و چند بنای اطراف آن، همراه دهکده‌ها و قبرستان ثبت جهانی شد. پس از آن و در سال 1388 «سازه‌های آبی تاریخی شوشتر» که شامل 14 اثر بود، دهمین اثر جهانی ایران نام گرفت.

سال 1389 نیز ایران برای نخستین‌بار توانست از دیگر ظرفیت‌های یونسکو استفاده کند و به ثبت جهانی دو اثر تاریخی «بازار تبریز» و مجموعه‌ی «بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی» به‌صورت همزمان موفق شد. دو سال گذشته نیز که اجلاس کمیته‌ی میراث جهانی در پاریس برگزار شد، ایران یک پرونده تاریخی و یک پرونده‌ی طبیعی را برای ثبت معرفی کرده بود و موفق شد سیزدهمین اثر جهانی خود را با نام «باغ‌های ایرانی» در بخش تاریخی ثبت کند.

در سی‌وششمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که سال گذشته در سن‌پترزبورگ برگزار شد، ایران موفق شد در دهم تیرماه، دو اثر «مسجد جامع اصفهان» و «برج گنبد قابوس» را در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برساند.

در سی‌وهفتمین اجلاس یونسکو که در کامبوج در آسیای شرقی برگزار شد، ایران موفق شد علاوه بر خارج کردن «منظر فرهنگی تاریخی ارگ بم» از فهرست میراث در خطر جهانی، «مجموعه‌ی فرهنگی تاریخی کاخ گلستان» را به عنوان شانزدهمین اثر جهانی و نخستین اثر جهانی پایتخت در این فهرست به ثبت برساند، اما پرونده‌ی «منظر فرهنگی تاریخی میمند» که قرار بود به عنوان اثر طبیعی در این اجلاس به ثبت جهانی برسد به دلیل ابهام و داشتن نواقصی در پرونده ثبت جهانی آن به سی‌وهشتمین اجلاس آن‌هم به شرط برطرف کردن ابهامات و تکمیل پرونده، موکول شد.

سی‌وهشتمین اجلاس یونسکو امسال از 16 تا 25 ژوئن (دوشنبه 26 خرداد تا چهارشنبه چهار تیر) با حضور نمایندگان 21 کشور در دوهه‌ی قطر برگزار می‌شود که ایران بار دیگر پرونده‌ی میمند را در کنار پرونده‌ی «شهر سوخته» ارائه می‌کند و معلوم نیست این‌بار سرنوشت پرونده‌های ایران چه خواهد شد؟