بحران آب؛ هشداری که باید جدی گرفته شود

 با وجود اینکه نزدیک به 70 درصد از سطح زمین را آب فرا گرفته است ولی «بحران آب» در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای واقع در کمربند خشک زمین مثل ایران، روز به روز ابعاد پیچیده تری به خود می گیرد.
 

«جنگ آینده جنگ آب است»؛ «در جهان حدود یک میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند»؛ «روزانه 50 هزار نفر در جهان بر اثر مصرف آب غیر بهداشتی جان خود را از دست می دهند»؛ «تا سال 2050 میلادی بیش از نیمی از کشور ها در سراسر دنیا در تامین آب آشامیدنی مورد نیاز خود با بحران روبرو خواهند شد»؛ تمام این جمله های هشدار دهنده، بیانگر آن هستند که بحرانی جدی با نام «بحران آب» در حال گسترش و پیچیده تر شدن است.

«حمید چیت چیان» وزیر نیرو روز یکشنبه 14 اردیبهشت که به منظور ارایه ی گزارشی درخصوص آخرین وضعیت آب و برق در صحن مجلس شورای اسلامی حضور یافت، با بیان اینکه در شرایط بحران آبی قرار داریم، خشک شدن تالاب ها، کاهش سطح سفره های زیرزمینی و کاهش روان آب رودخانه ها از مهم ترین نمودهای شرایط بحرانی وضعیت آب در کشور عنوان کرد.

وزیر نیرو با بیان اینکه ایران در منطقه خشک و نیمه خشک قرار گرفته، اظهار داشت: طی 10 سال گذشته متوسط بارش ها از 250 میلیمتر به 242 میلیمتر کاهش یافته و کشور با مسایل بسیار جدی در منابع آب روبروست.

به گفته ی چیت چیان میزان مصرف آب در ایران 96 میلیارد مترمکعب است و این در مقایسه با 120 میلیارد مترمکعب از کل منابع آب تجدیدشونده نشان دهنده وضعیت بحرانی آب در کشور است.

«مهدی میرزایی» کارشناس آب و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، با اشاره به آمار منتشر شده از سوی مسوولان دولتی در باره وضعیت آب کشور، گفت: با توجه به این آمارها و همچنین هشدارهایی که از طرف کارشناسان درباره ی مساله ی بی آبی به گوش می رسد ما حتی در کوتاه مدت برای تابستان پیش رو دارای مشکل جدی هستیم.

وی درباره ی احتمال بروز بحران آب در دراز مدت در کشور گفت: با توجه به اقلیم جغرافیایی کشور و تنوع بارشی آن می توان پیش بینی کرد که در آینده مشکل آب در بیشتر مناطق ایران دیده می شود.



***چرایی بحران آب در ایران

از کل مساحت ایران تنها 15 درصد برخوردار از پوشش گیاهی است و بیش از 85 درصد کشور ما جزو مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می شود؛ از این رو انتظار بروز بحران آب در کشور غیر منطقی نیست.

نباید فراموش کرد که بحران آب ریشه یی طولانی در کشور دارد. حفر قنات ها و ساختن آب انبارهای مختلف و متعدد در شهرهای ایران نشان می دهد که ایرانیان همواره با دغدغه ی دستیابی به آب رو به رو بوده اند.

«محمد تقی توکلی» نماینده ی مردم الیگودرز در مجلس شورای اسلامی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا با اشاره به قدمت و سابقه ی کم آبی در ایران اظهار داشت: وجود الاهه و معبد آناهیتا در کشور و همچنین نیایش کوروش کبیر مبنی بر اینکه خداوند این سرزمین را از شر خشکسالی دور نگه دارد، نشانه ی این است که ایران در روزگارهای قدیم با کمبود آب دست پنجه نرم کرده است.

یکی از دلایل اصلی کمبود آب در کشور افزایش بی رویه ی جمعیت در یک سده ی اخیر است؛ بر اساس آمارها جمعیت کشور در سال 1300 کمتر از 10 میلیون تن بوده است ولی امروزه این جمعیت از مرز 75 میلیون گذشته است. این در حالی است که میزان سرانه ی آب تجدیدپذیر در سال 1300 حدود 13 هزار مترمکعب بود و در زمان حاضر این میزان به حدود 1900 مترمکعب تقلیل یافته و درآینده به مراتب وضعیت بدتر خواهد شد.

مهدی میرزایی در این زمینه با اشاره به رابطه ی جمعیت و میزان مصرف آب کشور گفت: بی شک افزایش جمعیت کشور در یک سده ی گذشته تاثیر فراوانی در مصرف آب داشته است و این امر در کنار خشکسالی یکی از عوامل موثر بر تنش بی آبی در کشور است.

تنها افزایش جمعیت نیست که نقش مهمی در شیوع بحران آب در کشور دارد؛ بلکه خشکسالی های پی در پی نیز در بروز این بحران بی تاثیر نبوده اند. آمارهای سازمان هواشناسی کشور متوسط بارش در ایران را 248 میلی متر تخمین زده اند که این میزان کمتر از یک سوم متوسط جهانی آن، یعنی 831 میلی متر است؛ به این ترتیب در حالی که ایران یک درصد جمعیت کل جهان را به خود اختصاص داده است ولی سهم کشورمان از منابع آب تجدیدپذیر فقط 36 صدم درصد است.

«سید محمد مجابی» معاون پارلمانی رییس سازمان محیط زیست در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا با اشاره به میزان بارش های سالیانه ی کشور اظهار داشت: میزان بارش سالیانه در ایران کمتر از 250 میلی لیتر است که با توجه به متوسط جهانی آن می توان گفت این میزان در حدود یک سوم معادل جهانی آن است.

وی در ادامه به نوسانات جوی در سال های گذشته اشاره کرد و گفت: ما در حال سپری کردن 11 سال خشکسالی در کشورهستیم و این عامل خود یکی از دلایل کم آبی در کشور است.

مدیریت ضعیف بر منابع آبی و استفاده از روش های سنتی آبیاری در کشور یکی دیگر از دلایل شکل گیری بحران آب است. بر اساس آمار حدود 59 درصد از زمین های قابل کشت کشور نیاز به آبیاری دارند و روش آبیاری نیز در بسیاری از مناطق همان شیوه ی سنتی است.

معاون رییس سازمان محیط زیست در این زمینه گفت: بخش کشاورزی به عنوان یکی از عوامل اصلی هدر رفتن آب مطرح است؛ زیرا حدود 92 درصد آب مصرفی کشور در این بخش مورد استفاده قرار می گیرد.

در کنار این مساله نمی توان از سیاست های نامناسب دولت ها در ذخیره یا آزاد سازی آب های روان چشم پوشی کرد.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز با اشاره به عوامل تاثیر گذار بر تشدید بی آبی در کشور گفت: از خشکسالی که یک پدیده خارج از اختیار بشر است که بگذریم مدیریت غیر صحیح آب مهمترین عامل در تشدید این بحران است که در دوره های مختلف زیر تاثیر بازی های سیاسی برخی از مسوولان قرار گرفته است.

وی با یادآوری احداث برخی از طرح های آبی غیر ضروری گفت: در اجرای این طرح ها بیشتر نظر رجال سیاسی تاثیر گذار بوده است تا کارهای کارشناسی.

رونق گرفتن صنعت سد سازی در کشور در دهه های گذشته، ضمن آنکه آسیب های جدی به محیط زیست وارد کرد، موجب بسته شدن آب رودخانه ها روی کشاورزان شد و این کار در ادامه کشاورزان را مجبور کرد که به حفر چاه های عمیق اقدام کنند.

نماینده ی مردم الیگودرز در مجلس شورای اسلامی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا گفت: با توجه به اقلیم جغرافیایی کشور، سد سازی در بسیاری از مناطق کشور خوب است؛ ولی چون این کار به نحوی دستکاری در طبیعت محسوب می شود ممکن است محیط زیست را در معرض خطر قرار دهد.

وی با اشاره به مشکل سدسازی برای کشاورزان گفت: بعد از احداث سد، آب بر روی بسیاری از زمین ها بسته شد و بسیاری از کشاورزان برای تامین آب مجبور به حفر چاه های عمیق شدند که خود نوعی برداشت آب از سفره های زیر زمینی است.

معاون رییس سازمان محیط زیست از سدسازی دفاع کرد و گفت: سد همواره به عنوان منبعی برای تامین و نگهداری آب مطرح است.

با این وجود مجابی به توجه بر روش های دیگر ذخیره و مدیریت منابع آبی تاکید کرد و گفت: ما در کنار سد سازی باید آبخوان ها را نیز تقویت کنیم؛ زیرا این آبخوان ها در کنار ذخیره ی آب، خاک و شن ریزه ها را نگه می دارند و این خود باعث ذخیره ی آب و ایجاد خاک حاصلخیز در آبرفت است.

در کنار خشکسالی و افزایش جمعیت، صنعتی شدن جامعه و گسترش شهرنشینی که خود زیر تاثیر پیشرفت های چشمگیر علمی در دنیا رخ داده اند، یکی دیگر از عواملی هستند که میزان مصرف آب را در کشور افزایش داده است.

اگر نگاهی به تغییر بافت جمعیتی کشور در یک سده ی گذشته بیاندازیم متوجه خواهیم شد که ایران از کشوری سنتی و جمعیتی حدود 70 درصد ساکن روستا به یک کشور در حال صنعتی شدن و شهرنشین تبدیل شده است. با این شرایط و نیازهای جامعه ی صنعتی و شهری کشور، ما نیازمند مقادیر زیاد مصرفی آب هستیم .

محمد مجابی در ادامه ی گفت وگو با ایرنا ضمن اشاره به مصرف بالای آب در بخش صنعت گفت: هنوز در بسیاری از صنایع ما از دستگاه هایی استفاده می شود که برای خنک کردن آن نیاز به آب فراوان است.

اما در این زمینه بسیاری از کارشناسان بر این باورند که بخش صنعت تاثیر چندانی بر مصرف آب کشور ندارد.

محمد تقی توکلی بر این باور است که حجم آب مصرفی در صنایع کشور بسیار کم و چیزی نزدیک به 2 درصد است که نمی تواند بر بحران آب تاثیر فراوانی داشته باشد.

مهدی میرزایی از کارشناسان حوزه ی آب نیز نظری مشابه نماینده ی مردم الیگودرز دارد. وی معتقد است که صنعت نقش کمی در مصرف آب دارد زیرا جامعه ی ما بر خلاف ادعای صنعتی شدن، هنوز یک جامعه ی سنتی است.



***چه باید کرد؟

برای حل هر بحرانی نیاز به یک سری از راهکارها و برنامه ریزی های دقیق است؛ این راه حل ها عبارتنداز: مجموعه ی عملیاتی که به وسیله ی سازمان های دولتی، خصوصی و مردمی در رویارویی با بحران با هدف تقلیل خسارت و ضایعات، عادی سازی شرایط و باز گرداندن به حالت پیش از بحران صورت می گیرد.

با توجه به اینکه آب یکی از زیرساخت های اصلی توسعه ی پایدار در بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی محسوب می شود، تنش و بحران های آبی در کشور نمی تواند تاثیر مخربی بر برنامه ریزی های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی داشته باشد. لذا لازم است مسوولان دولتی، تشکل های مردم نهاد و رسانه های مختلف، برنامه هایی را تدوین کنند که میزان مصرف آب جامعه را به سمت متعادل هدایت کند.

یکی از طرح هایی که کارشناسان امروز از جمله معاون رییس سازمان محیط زیست از آن به عنوان راه حلی برای جلوگیری از بحران آب نام می برند بحث استفاده از آب مجازی است. طبق آمار منتشره بیشتر از 80 درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود و این مقدار آب در کشت هر محصول متفاوت است؛ با اجرایی شدن طرح آب مجازی می توان محصولاتی که دارای بالاترین میزان مصرف آب هستند از کشت یا تولید کنار گذاشته یا خارج از کشور تهیه شوند.

مجابی با اشاره به مصرف بی رویه ی آب در بخش کشاورزی گفت: با به کار گیری روش های نوین آبیاری و کشت نکردن محصولاتی که نیاز به آب فراوان دارند می توان به یک بهینه سازی در مصرف آب رسید.

مهدی میرزایی هم در این زمینه با اشاره به تصویب قوانین مختلف در برنامه های توسعه گفت: مکانیزه کردن آبیاری و استفاده از صنعت در بخش کشاورزی همواره یکی از دغدغه های مسوولان است ولی تا امروز این روند به کندی صورت گرفته است.

تنها صرفه جویی در مصرف آب بخش کشاورزی نیست که می تواند ما را از بحران آب خارج کند؛ زیرا در بسیاری از مواقع مصرف آب مصرفی در حوزه ی شهری و خانگی داری میزان بالایی است.

مجابی در این زمینه با اشاره به مشکل سیستم آب شهری کشور به پژوهشگر ایرنا،گفت: در بسیاری از مناطق شهری لوله هایی هایی برای سیستم آب شهری نصب شده است که فرسوده هستند و این خود سبب از دست رفتن مقادیر زیادی از آب می شود .

نبود آگاهی از موقعیت بحرانی کشور در زمینه ی آب و نبود آموزش های عمومی در خصوص استفاده صحیح از آن، یکی دیگر از دلایلی است که میزان آب مصرفی را در کشور افزایش داده است؛ در این زمینه شاید مردم کم و بیش درباره ی کم آبی مطالبی شنیده باشند ولی آنها در اینکه چگونه می توانند بحران آب را مدیریت کنند هنوز سرگردانند.

در تدوین این برنامه باید توجه داشت که نیازهای فرهنگی و اقلیم های مختلف کشور مورد توجه قرار گیرد؛ زیرا در کشور می توان انواع مختلفی از تنوع اقلیمی و جغرافیایی را مشاهده کرد.

آموزش صحیح استفاده از آب در زمینه های مختلف یکی از راهکارهایی بود که میرزایی از کارشناسان آب، از آن به عنوان طرحی برای صرفه جویی یاد کرد و تصریح کرد: این آموزش نباید تنها مختص مردم عادی باشد بلکه در کنار عامه ی مردم، مدیران نیز باید از این آموزش بهره مند شوند.

میرزایی بر این باور است که رسانه ی ملی ما در بحث بحران آب آنچنان که باید تلاش نمی کند. وی گفت: روزانه ده ها بار از تلویزیون برای مواظبت از کارت سوخت آگاهی پخش می شود ولی موارد کمی پیش می آید که تلویزیون از بحران آب سخن بگوید.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد تهران مرکز با اشاره به قوانین مصوب درباره ی آب گفت: عوض کردن این قوانین یکی از نیازهای جامعه است؛ زیرا این قوانین 30 سال گذشته تدوین شده است و امروز کارکرد فراوانی ندارد.

محمد تقی توکلی مدیریت جامع آب را یکی از مهمترین راهکارهایی دانست که می تواند از تشدید بحران آب در کشور جلوگیری کند. وی بر این باور است که ما باید طرحی ارایه کنیم تا تمام طرف های استفاده کننده از آب در بخش های مختلف کمترین ضرر را ببینند.

نماینده ی مردم الیگودرز با تاکید بر میزان بالای مصرف آب در بخش های مختلف در کشور گفت: ما باید در زمینه های مختلف فرهنگ سازی کنیم تا مردم نحوه ی استفاده از آب آشامیدنی و غیر آشامیدنی را به خوبی متوجه شوند.

یکی دیگر از راه های کنترل بحران آب در ایران، شناسایی منابع آبی در محدوده ی شهرها است که متعلق به شهرداری، پادگان ها، موسسات و نهاد های دولتی چاه های کشاورزی هستند. با شناسایی این منابع و پس از انجام آزمایش های کنترل کیفی، در صورت مناسب بودن کیفیت، می توان از آنها در راستای تامین منابع آب شهری استفاده شود .

مجابی در ادامه ی این گفت و گو، با اشاره به نظام تصفیه ی فاضلاب های شهری گفت: این طرح می تواند آب های فاضلاب شهری را برای آبیاری فضای سبز و دیگر کارهای به غیر از شرب تامین کند.

توجه به محیط زیست و سهم آن از آب یکی دیگر از راه حل های پیشنهادی برای رویارویی با بحران آب است. در سده های مختلف بشر به روشی غیر مسوولانه از محیط زیست بهره برده و بیش از نیاز ، منابع را مورد استفاده قرار داده است و در راستای تخریب و کاهش کیفیت منابع آب گام برداشته است. باید توجه داشت برنامه ریزی هایی که در باره ی آب صورت می گیرد، مطالعات لازم درباره ی اقلیم منطقه به وجود آید؛ زیرا در غیر این صورت ممکن است ضربات جبران ناپذیری به طبیعت وارد شود.

کارشناس آب و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد با اشاره به رواج سدسازی در دهه های گذشته گفت: ما در زمینه ی سد سازی به رتبه های بالایی دست یافته ایم ولی نحوه ی استفاده از این سدها را به هیچ وجه یاد نگرفته ایم .

مجابی در ادامه ضمن اشاره به ویژگی های مثبت و منفی سدسازی در کشور گفت: هر چند سدها می توانند ذخیره ی مناسبی برای آب در کشور باشند ولی نبود مطالعه درباره ی محل احداث سد و مطالعات زیست محیطی آن ممکن است به خسارت های جبران ناپذیری منجر شود.

توجه به بخش صنعت و به روز کردن آن نیز می تواند نقش مهمی در کاهش مصرف آب داشته باشد زیرا در بسیاری از صنایع و کارخانه های کشور هنوز برای خنک نگه داشتن سیستم ها از آب استفاده می شود و این امر خود باعث هدر رفتن آب می شود.

*از: غفار میرزایی