مصائب «سرزمین کهن»؛ روایتی که ناتمام می‌ماند؟

تاریخ ایرانی: برخی نمایندگان استان‌های بختیاری که طی روزهای اخیر در چند نوبت با نمایندگان سازمان صدا و سیما مذاکره کرده‌اند، از توقف پخش سریال «سرزمین کهن» تا اطلاع ثانوی خبر می‌دهند و همزمان شبکه تماشا به عنوان پخش‌کنندۀ دوم این سریال، فعلا از نمایش قسمت جدید آن خودداری کرده، اما در فاصله دو روز مانده به موعد پخش قسمت پنجم سرزمین کهن از شبکه ۳، صدا و سیما همچنان درباره سرنوشت سریال کمال تبریزی اعلام نظر تازه‌ای نکرده و معلوم نیست این سریال به نمایش پنج‌شنبه شب خواهد رسید یا خیر. این در حالی است که کمال تبریزی هم در اظهار نظری کوتاه درباره حواشی سریالش تاکید کرده است: «قطعا ریشه این اتفاق و مباحثی که مطرح شده، سوء‌تفاهم است و هیچ‌ کس نمی‌خواسته توهینی اتفاق بیافتد.»

 

«سرزمین کهن» سریالی است که این روزها به واسطۀ انتقاداتی که از برخی دیالوگ‌ها و شخصیت‌پردازی‌هایش شده بود، خبرساز شده و تصمیم‌گیری درباره پخش یا عدم پخش آن به سطح مذاکرات میان مقامات عالی صدا و سیما و نمایندگان مجلس کشیده شده است. این سریال روایتی تاریخی است از تحولات سیاسی - اجتماعی ایران از سال سقوط رضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی؛ تحولاتی که در بستر زندگی یک پسر بچه روایت می‌شود. کودکی به نام رهی که پس از بمباران دهکده‌ای توسط نیروهای متفقین، از زیر آوار بیرون کشیده می‌شود و توسط مادرش، به تهران می‌آید. او سال‌ها بعد ابتدا در یک خانواده توده‌ای بزرگ می‌شود و بعدها بنا بر اتفاقاتی سر از خانواده‌ای درباری درمی‌آورد. در این خانواده است که او رفته رفته به هویت خود پی می‌برد و مسیری تازه در زندگی‌اش می‌یابد.

 

این خلاصه‌ای از داستان سریال کمال تبریزی است، اما این داستان برای گروهی خلاصه‌تر هم شده است: «توهین به قوم بختیاری». ماجرا از این قرار است که یکی از خانواده‌های به تصویر کشیده شده در «سرزمین کهن» که نام‌ خانوادگی بختیاری را یدک می‌کشند، سوءتفاهمی را به وجود آورده‌اند که به اعتراضاتی انجامیده است. هرچند چنانکه در اخبار آمده دیالوگ یکی از شخصیت‌های فیلم محل اصلی نزاع است اما با مرور سخنان نخبگان بختیاری در روزهای اخیر و مصاحبه‌هایی که این ‌سو و آن ‌سو منتشر شده، به نظر می‌رسد آنان با نکات و زوایای دیگری از فیلم هم مساله دارند.

 

این در حالی است که کارگردان، مشاور تاریخی و عوامل سریال با افزایش انتقادات نسبت به حاصل کارشان، با ارسال نامه‌ای خطاب به معاونت سیما تاکید کرده بودند «بی‌تردید دست‌اندرکاران این سریال به هیچ وجه حتی در تصورات ذهنی خویش قصد کوچکترین بی‌احترامی به ساحت مردم شریف و پرافتخار بختیاری را نداشته‌اند. مشاهده قسمت‌های آتی این مجموعه تلویزیونی موید این واقعیت خواهد بود. با این وجود چنانچه پخش قسمت‌های اولیه این مجموعه موجب رنجش خاطر هموطنان عزیز بختیاری شده است، مراتب عذرخواهی خود را اعلام می‌کنیم.» اما شنبه شب گذشته ساعاتی پس از ارسال نامه رئیس صدا و سیما به معاونش درباره «سرزمین کهن»، اعلام شد پخش این سریال «تا زمان انجام تحقیقات و تحقق دستورات قبلی عزت‌الله ضرغامی رئیس رسانه ملی» متوقف خواهد ماند. این اتفاق در حالی رخ داده که تاکنون تنها چهار قسمت از این سریال ۴۵ قسمتی پخش شده است.

 

 

دعوت مشاور تاریخی سرزمین کهن به مناظره

 

به گفتۀ منتقدان که از طیف‌ها و طبقات گوناگون اجتماعی در مناطق بختیاری‌نشین هستند، گذشته از یک دیالوگ جنجال‌برانگیز، در سریال سرزمین کهن نه تنها نام خانوادگی «بختیاری» به «یک خانوادۀ کاملاً منفی، نوکیسه، سلطنت‌طلب و فاسد» اطلاق شده، بلکه در همین چهار قسمت پخش شده، در یکسری دیالوگ‌های نامناسب دربارۀ خانواده بختیاری، از عنوان «بختیاری‌ها» استفاده می‌شود؛ موضوعی که به گفتۀ بختیاری‌ها باعث شده تلقی نوعی «تعمیم قومیتی» به اذهان متبادر شود.

 

دکتر عزت‌الله عبداللهی نوروزی، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایذه از جمله منتقدان این سریال است که در توضیح اعتراضش گفته است: «در مباحث جامعه‌شناختی اقوام و ایلات ساکن در ایران نام خانوادگی فراگیر و نشان‌دهنده ساختار،‌ هویت و وی‍‍ژگی‌های یک قوم هستند و افراد هویت، ریشه و اصالت خود را در نام خانوادگی جستجو می‌نمایند، چرا باید از نام خانوادگی مانند «بختیاری» برای یک خانواده کاملاً منفی و زورگو در دیالوگ‌ها استفاده شود؟» به گفتۀ نوروزی «معمولاً تصاویر و صحنه‌های مثبت و یا منفی در یک سریال تلویزیونی یا فیلم به صورت ناخواسته در ضمیر ناخودآگاه افراد حک می‌شوند و مخاطبان و بینندگان نسبت به نقش‌های مثبت و منفی اظهار عشق و علاقه و یا انزجار و تنفر می‌نمایند...می‌بایست فیلمنامه‌نویس، کارگردان و سایر دست‌اندرکاران سریال سرزمین کهن، پاسخگوی جریحه‌دار شدن احساسات آنان باشند.»

 

دکتر غفار پوربختیار، استاد دانشگاه و معاون پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر منتقد دیگری است که ضمن اعتراض به تصویر ارائه شده از قوم بختیاری در این سریال، برخی مسائل مطروحه در آن را «جعل تاریخی» دانسته و در همین ارتباط عباس سلیمی‌نمین، مشاور تاریخی «سرزمین کهن» را به مناظره فراخوانده است. او که نگارش کتابی با عنوان «جامعه بختیاری و تحولات ایران» را در کارنامه دارد، ضمن ابراز تاسف و تعجب از آنچه «جعل واقعیات تاریخی راجع به شخصیت‌های تاریخی و ملی بختیاری» خوانده، گفته است: «پژوهش و تحقیق از ضروریات هر کار تولیدی خصوصاً در بخش برنامه سازی تلویزیونی است. آن هم برنامه‌هایی که نه با سرمایه‌های شخصی بلکه با صرف میلیاردها تومان از بودجه بیت‌المال ساخته می‌شود.»

 

 

چارۀ کار توقف پخش سرزمین کهن نیست

 

علاوه بر واکنش‌های شفاهی و مکتوب از سوی برخی نخبگان بختیاری، طی روزهای پس از پخش سومین قسمت سریال سرزمین کهن، بختیاری‌ها به نشانۀ اعتراض تجمعاتی برگزار کردند. عزت‌الله ضرغامی رئیس سازمان صدا و سیما نیز درباره این سریال به معاون این سازمان تذکر داد و گفت: «به رغم شروع مناسب این مجموعه، با حمله هواپیماهای انگلیسی و شهادت ملا رضای بختیاری که به روستا مهاجرت کرده است و تولد «قهرمان فیلم»، متاسفانه برابر دانستن نام خانوادگی بختیاری با قوم بختیاری در بعضی دیالوگ‌ها، ظرفیت برداشت‌های متفاوت از این نام خاص را به وجود آورده و موجب نگرانی و انتقاد هموطنان عزیز بختیاری ما شده است.» وی افزود: «توجه به این نگرانی امری ضروری است. باید اطلاع‌رسانی تصویری (تیزر) در مورد شخصیت قهرمان سریال که یک بختیاری اصیل است در دستور کار شبکه قرار گیرد. ضمنا در برنامه‌های تحلیل هفتگی این سریال، با دعوت از کارشناسان ذی‌ربط به ویژه در حوزه تاریخ پرافتخار قوم بختیاری، مردم کشورمان را با فداکاری‌ها و سلحشوری‌های آنان بیشتر آشنا کنید.»

 

ضرغامی با بیان اینکه «مردم شریف بختیاری، انقلابی و شهید داده‌اند و در طول تاریخ به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هرگز دشمنان ملت به ویژه انگلیسی‌های تفرقه‌افکن نتوانسته‌اند کوچکترین واگرایی بین آنان و اسلام و ایران عزیز ایجاد کنند»، تصریح کرد: «ایجاد کوچکترین بدبینی و بی‌اعتمادی این عزیزان نسبت به فرزندان پرتلاش و خدمتگزارشان در رسانه ملی قابل تحمل نیست و باید از این رنجش خاطر به خداوند بزرگ پناه برد.»

 

همزمان با این تحولات، بختیاری‌های فعال در فضای بلاگر و شبکه‌های اجتماعی هم بیکار ننشستند و با انتشار متن‌های کوتاه و بلند و امضای نامه‌های مجازی، به پخش سریال «سرزمین کهن» واکنش نشان دادند. اما در مقابل گروهی از هنرمندان ضمن اظهار نظر دربارۀ «سرزمین کهن» به دفاع از کارگردان و رد شائبه تلاش برای تخریب قوم بختیاری پرداختند. از آن جمله سعید سلطانی، کارگردان سریال پرمخاطب «ستایش» بود که خود از قوم بختیاری است. او در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا، با بیان اینکه «من خودم یک بختیاری هستم اما به طور کلی نه به عنوان یک فردی که بختیاری است بلکه به عنوان یک ایرانی نمی‌پسندم توهینی به اقوام ایرانی صورت بگیرد»، افزود: «فکر می‌کنم سازندگان "سرزمین کهن" نیز قصد توهین به قومی را نداشتند... اگر خدای نکرده توهینی صورت گرفته باشد از روی عمد نبوده است؛ البته به صورت پراکنده شنیدم که عذرخواهی در خود مجموعه صورت گرفته است و قصدی هم در کار نبوده است. اگر هم به یک موضوعی در این سریال برخورده یا توهینی صورت گرفته است غیرعمدی بوده است.»

 

امیر آقایی بازیگر «سرزمین کهن» هم با انتشار نامه‌ای خطاب به مردم مناطق بختیاری‌نشین نوشت: «غیرتتان را می‌ستایم و به نوبۀ خود تنها می‌توانم بگویم قصد ما بی‌احترامی نبوده است. اساسا قهرمان سریال «سرزمین کهن» یک بختیاری است.»

 

محسن چگینی تهیه‌کننده سریال «ساختمان پزشکان» هم با تاکید بر اینکه چاره کار، توقف «سرزمین کهن» نیست، به ایسنا گفت: «درباره سریالی که پخش می‌شود اگر قرار است به کسی بربخورد باید صبر کند تا سریال به سرانجام برسد. نمی‌شود که با چهار قسمت این‌‌طور تصور کرد که به قومیتی توهین شده است و بخواهند جلوی پخش آن را بگیرند. همه این‌ها به مدیران صدا و سیما برمی‌گردد که باید از سریال‌هایشان در چنین شرایطی مراقبت کنند.» او افزود: «بیشتر وظیفه رسانه‌هاست که از این نوع سریال‌ها دفاع کنند. چه دلیلی دارد که یک کارگردان و نویسنده بخواهد قوم بختیاری را تضعیف و یا به آن‌ها توهین کند؟‌ مدیران صدا و سیما باید از این کارها دفاع و حفاظت کنند.»

 

 

آیا «سرزمین کهن» قصد توهین داشته است؟

 

با وجود تاکیدات صریح برخی منتقدان که مدعی ضدبختیاری بودن سریال «سرزمین کهن» هستند و برخی دیالوگ‌ها و تصاویر پخش شده را به عنوان شاهد مدعا ارائه کرده‌اند، یافته‌های «تاریخ ایرانی» نشان می‌دهد، برخلاف تصور بوجود آمده این سریال اتفاقاً قرار است به رشادت‌های یک چهرۀ بختیاری به نام ملا حمیدرضا بختیاری و فرزندش رهی بپردازد که در مقاطع مختلف مبارزات آزادیخواهانه و ضداستعماری مردم ایران شامل نهضت ملی، پانزدهم خرداد و انقلاب اسلامی حضوری فعال داشته و نمایش رشادت‌هایش محور اصلی قسمت‌های آیندۀ «سرزمین کهن» خواهد بود.

 

چنانکه کمال تبریزی کارگردان و عوامل «سرزمین کهن» نیز در پیامی که به عذرخواهی آنان از شائبۀ توهین به قوم بختیاری تعبیر شد، نوشته‌اند: «در واقع رهی بختیاری نماد جوانی غیور، غیرتمند و تیزهوش ایرانی است. او فرزند راستین ملا حمیدرضا بختیاری است که از سویی اعتقاد راسخ دینی را از پدرش به ارث برده است و از سویی دیگر عشق به ایران را در دل می‌پرورد و در آخر در خانواده‌ای متدین مجذوب سلوک و منش امام خمینی(ره) شده و به نهضت او می‌گراید و در قالب قهرمان اصلی داستان، در نهضت انقلاب اسلامی نقش‌آفرینی می‌کند.» به این ترتیب شاید آنان که قسمت‌های پخش شدۀ سریال و تصویر ارائه شده از خانوادۀ بختیاری در آن را توهین‌آمیز قلمداد کرده‌اند با تماشای قسمت‌های بعدی «سرزمین کهن» که قهرمان بختیاری فیلم را از مسیری که خانواده‌اش در پیش گرفته‌اند جدا می‌کند، قضاوتشان دربارۀ اثر تازۀ کمال تبریزی تغییر کند. در قسمت چهارم سریال که پنج‌شنبه گذشته پخش شده بود، دیالوگی هست به این مضمون که «این خانواده اسمشون فقط بختیاریه، اگه غیرت بختیاری‌ها رو داشتن این کارها رو نمی‌کردن.» این نشانه‌ای است از اینکه دست‌اندرکاران سریال تصویر واقعی قوم بختیاری را متوقف در این خانواده ندیده‌اند و همانگونه که شنیده‌ها حکایت دارد و در نامه‌های رد و بدل شده میان رئیس سازمان صدا و سیما، معاونت سیما و عوامل سریال آمده، قرار است در قسمت‌های بعدی نقش ارزندۀ این قوم در مبارزات مردم ایران طی ۷۰ سال اخیر را با پیگیری سرنوشت رهی بختیاری به تصویر بکشند.

 

داستان «سرزمین کهن» حکایتی تکراری است که سال‌هاست بر فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی می‌رود. موضوعی که شاید با به نتیجه رسیدن گفت‌وگوها میان فرستادگان رادیو تلویزیون به مناطق بختیاری‌نشین، تماشای دوبارۀ قسمت‌های پیشین بدون قضاوت‌های سوء و فراهم آوردن امکان پخش قسمت‌های آیندۀ این سریال البته با در نظر گرفتن حساسیت‌های قوم بختیاری نسبت به اسامی شخصیت‌های داستانی و دیالوگ‌های رد و بدل شده میانشان، مرتفع شود.