استجابت دعا از منظر اسلام

1. قبول سلسله علّی و معلولی و وجود رابطه میان معالیل و علل، از امور مسلم و انکارناشدنی در میان فلاسفه است؛ اینکه هیچ معلولی بی‌علت نیست و اتفاق و شانس در نظام خلقت بی‌معناست.

2. اینکه برخی از ما بعضی رویدادهای عالم را از روی اتفاق یا موافق شانس می‌نامیم، تنها به این دلیل است که از سلسله علل غافلیم؛ دلیل آن نیز محدودیت علم ماست که سلسله علل را در نمی‌یابیم و تنها به قسمت و گوشه‌ای از پدیده‌های عالم می‌نگریم و گمان می‌کنیم این رویداد، به صورتی اتفاقی رخ داده و خارج از دایرهٴ علّی و معلولی است. این در حالی است که اگر با نگاه کلی‌تر و آگاهانه‌تر به همین اتفاق نظر بیفکنیم، به حتم می‌توانیم دلیل این رویداد و علت وقوع آن را رصد کنیم و به آن آگاهی یابیم.

بر این اساس، عنوان شانس و اتفاق، اگر بخواهد به عنوان پدیده‌ای بی‌علت مطرح شود، به طور حتم محال است؛ در حقیقت این مسئله از مسلمات عقلی است که معلول بی علت رخ نمی‌دهد.
3. خدای سبحان در شصت و دومین آیه از سوره مبارکه نمل می‌فرماید: ﴿أَمَّن يجُيبُ الْمُضْطَرَّإِذَا دَعَاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ ＝؛ [كيست‏] آنكه درمان ده را- چون وى رابخواند- اجابت مى‏كند،وگرفتارى رابرطرف مى‏گرداند؟ به صورت معمول مردم در فهم این آیه و به کارگیری آن به اشتباه دچار می‌شوند. در نظر مردم ما در این آیه خطاب به خدای کریم می‌گوییم ای کسی که مضطر را، وقتی که تو را می‌خواند اجابت می‌کنی و مشکلات او را بر بر طرف می‌سازی، پس مشکلات ما را هم بر طرف ساز!

این معنا اگرچه سخنی درست است و از چشمه واقعیت بهره می‌گیرد، لیکن معنای آیه وقتی روشن‌تر می‌شود که آن را با آیات پیش از آن کنار هم قرار دهیم:

أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنزَل َلَكُم مِّن َالسَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَّا كَانَ لَكمُ‏ْ أَنتُنبِتُواْ شَجَرَهَا أَءِلَاهٌ مَّع َاللَّه ِبَلْ هُمْ قَوْمٌ  يَعْدِلُونَ٭أَمَّن جَعَلَ الْأَرْضَ قَرَارًا وَ جَعَلَ خِلَالَهَا أَنْهَرًا وَجَعَلَ لهََا رَوَاسىِ‏َ وَجَعَلَ بَينْ‏َ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا أَءِلَاهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ أَكْثرَُهُمْ  لَايَعْلَمُونَ٭أَمَّن يجُِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِأ َءِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُونَ٭أَمَّن يَهْدِيكُمْ فىِ ظُلُمَاتِ الْبرَِّ وَ الْبَحْر ِو َمَن يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرَا بَينْ ‏َيَدَىْ رَحْمَتِهِ أَءِلَاهٌ مَّعَ اللَّهِ تَعَلىَ اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ٭أَمَّن يَبْدَؤُاْ الخَْلْقَ ثُمَّ يُعِيدُ ه ُوَ مَن يَرْزُقُكم ُمِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَءِلَاهٌ مَّعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ (سوره نمل، آیات 60 تا 64)

اکنون تر جمه این آیات را از نظر می‌گذارنیم و امید آن داریم که خواننده گرامی با دیده تدبیر و تدبر در آن بنگرد:

[کیست]آنكس كه آسمانها و زمين راخلق كرد و براى شما آبى از آسمان فرود آورد، پس به وسيله آن، باغهاى بهجت ‏انگيز رويانيديم. كار شما نبود كه درختانش رابرويانيد. آيامعبودى باخداست؟ [نه،] بلكه آنان قومى منحرفند.

[آياشريك آنكه مى‏پندارند بهتر است‏] يا آنكس كه زمين را قرارگاهى ساخت ودر آن رودها پديدآورد و براى آن، كوه‏هارا [مانندلنگر] قرارداد، و ميان دو دريا برزخى گذاشت؟آيامعبودى باخداست؟ [نه،] بلكه بيشترشان نمى‏دانند.

[كيست‏] آنكس كه درمان ده را- چون وى رابخواند- اجابت مى‏كند، وگرفتارى را برطرف مى‏گرداند، وشما را جانشينان اين زمين قرار مى‏دهد؟ آيامعبودى باخداست؟چه كم پند مى‏پذيريد.

[كيست‏] آنكس كه شمارادرتاريكي‌ها بخشكى و دريا راه مى‏نمايد وآنكس كه بادهایِ [باران‏زا] را پيشاپيش رحمتش بشارتگر مى‏فرستد؟ آيامعبودى باخداست؟ خدابرتر [وبزرگتر] است ازآنچه [بااو] شريك مى‏گردانند.

[كيست‏] آنكس كه خلق را آغازمى‏كند و سپس آن را بازمى‏آورد، و آنكس كه از آسمان و زمين به شماروزى مى‏دهد؟ آيامعبودى باخداست؟ بگو: «اگرراست مى‏گوييد،برهان خويش رابياوريد.»

تدبّر در این آیات بر خواننده دقیق و صاحب دل روشن می‌سازد که خدای متعال در این آیه در مقام اثبات و برتری خدامداری بر مادی‌گری، به مسئله دفع اضطرار و شفا بخشی خویش اشاره می‌کند و آن را وجه ممیّز خود با سایر خدایان بی‌خاصیت می‌پندارد. از این رو پدیدهٴ شفابخشی، عنصری اثباتی برای وجود مقدس حضرت حق در نظر گرفته می‌شود و برای آگاهان به اسرار قرآنی تأکید این بیان نسبت به معنایی که در میان عموم از این آیه فهم می‌شود، روشن است.

از این رو خدای واحد قهار، به عنوان خدایی معرفی گشته که بر حال بندگان آگاه است و سبب شفای بیماران و بر طرف ساختن مشکلات مردم است.

4. بنا بر آنچه گفته شد و با توجه به آن‌که خدای عز و جل علة العلل است و در فوق سلسله طولیه علل می‌نشیند، توانایی آن را دارد که بنده را از هرنو ع بیماری و مشکلی برهاند و از حال دعاگویان کشف سوء کند و این نه به معنای اتفاق و فراتر از سلسله علل است تا پای اتفاق و شانس به میان آید، بلکه به معنای تأثیر اراده خداوند است که در مسیر سلسله علل تغییر ایجاد می‌کند.

5. اعتقاد به تأثیر اراده باری ‌تعالی و شفا بخشی او به معنای رها کردن تلاش و گوشه نشینی و اکتفا به دعا یا کار نکردن نیست؛ چنان‌که در روایات آمده است، فردی به محضر پیامبر رسید و رسول خدا از کارش پرسید. او نیز در پاسخ گفت شترم را رها می‌کنم و به خدا توکل می‌کنم. پیامبر در پاسخ او مسیر صحیح توکل را بیان می‌کند و می‌فرماید: بلکه باید توکل کنی و پای اشترت را ببندی. این داستان همان است که مولانای رومی نیز بدان اشاره کرده و سروده است: «با توکل زانوی اشتر ببند»یا در مثل آمده است که «از تو حرکت ؛ از خدا برکت»
 
حوزه علمیه قم