تاسیس موزه های یادمان ریاست جمهوری سابقه ای ۳۰ ساله دارد. در سال ۱۳۶۲ بود که از سوی آیت الله خامنه ای، رئیس جمهوری وقت دستوری مبنی بر ایجاد موزه هدایای ریاست جمهوری صادر شد. این موزه سه سال بعد آغاز به کار کرد و تا پایان دوران ریاست جمهوری ایشان در مجموع ۴۴۶ هدیه مردمی و خارجی را در خود جای داد. امروز هدایای دوران ریاست جمهوری مقام معظم رهبری در کنار سایر هدایای اهدایی به ایشان در مجموعه موزه های آستان قدس رضوی نگهداری می شود و در معرض دید عموم قرار دارد.
این موضوع در دوره های بعدی ریاست جمهوری هم ادامه یافت، چنانکه در سال ۷۶ به استناد بند پنجم قانون تأسیس سازمان اسناد ملی، یادمان ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی تأسیس و راه اندازی شد و اسناد و هدایای دو دوره ریاست جمهوری اش با صلاحدید او و زیر نظر سازمان اسناد ملی ایران به محلی که در زادگاهش رفسنجان بنا شده بود انتقال یافت و محسن هاشمی به پیشنهاد رئیس جمهور وقت و با حکم رئیس سازمان اسناد ملی به عنوان رئیس این یادمان منصوب شد. یادمان ریاست جمهوری حجت الاسلام سید محمد خاتمی، رئیس دولت های هفتم و هشتم هم به همین ترتیب در سال ۸۳ تأسیس شد و اسناد و هدایای دو دوره ریاست جمهوری او تحت نظر سازمان اسناد و کتابخانه ملی و با مصوبۀ هیات وزیران در ساختمان شماره ۲۴۰ مجموعه فرهنگی و تاریخی سعدآباد، از خرداد تا مرداد ۸۴ در معرض دید عموم قرار گرفت. مهندس سید علی خاتمی هم به ترتیب پیشین با حکم رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی به عنوان رئیس این یادمان منصوب شد
با آغاز به کار دولت نهم اما این سنت حسنه با موانعی مواجه شد؛ بلایایی که از همان ماه های نخست استقرار رئیس جدید دولت، یک به یک دامنگیر یادمان رئیس جمهوری پیشین شد. علیرضا تابش، مدیر هماهنگی امور یادمان های روسای جمهوری در سازمان اسناد و کتابخانه ملی در این باره به «تاریخ ایرانی» می گوید: «با روی کار آمدن دولت نهم برخی از مصوبه های دولت قبلی مورد بازنگری قرار گرفت و تغییر یافت و یا باطل شد، یا عملاً موضوعات کاری آن مصوبه ها را تغییر دادند. از جمله مصوباتی که در دولت آقای احمدی نژاد تغییر کرد همان بود که در دولت آقای خاتمی راجع به ساختمان ۲۴۰ سعدآباد به تصویب هیات وزیران رسیده بود و کاربری آن از سازمان میراث فرهنگی به سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتقل شده بود تا موزه یادمان ریاست جمهوری آقای خاتمی را در خود جای دهد. در آغاز کار دولت نهم بنا به پیشنهاد آقای مشایی، معاون رئیس جمهور و رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، هیات وزیران تصویب کرد کاربری ساختمان این موزه دوباره به سازمان میراث فرهنگی واگذار شود. طبق این مصوبه دولت، سازمان اسناد و کتابخانه ملی از این ساختمان خلع ید شد و سرنوشت جدید و متفاوتی برای موزه تازه تاسیس و هدایا و اسناد داخل آن رقم خورد.»
کارکنان سازمان اسناد ملی را به یادمان سعدآباد راه ندادند
اینچنین بود که با لغو مصوبه دولت سابق، داستان تعطیلی یادمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی رقم خورد و مصوبه تازۀ دولت احمدی نژاد بدون آنکه نظر کار شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی به عنوان مسئول یادمان و بهره بردار ساختمان مذکور کسب شود، تصویب و ابلاغ شد. این اما پایان کار نبود. مصوبۀ دولت بهانه ای شد تا کارمندان موزۀ یادمان ریاست جمهوری رئیس دولت های هفتم و هشتم که کارمندان سازمان اسناد و کتابخانه ملی هستند، اجازه حضور در ساختمان یادمان را از دست بدهند.
تابش در این باره می گوید: «دولت نهم، به این بهانه دسترسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی که وظیفه اش نگهداری هدایا و اسناد ریاست جمهوری آقای خاتمی بود را محدود کرد و از آن پس ما و همکارانمان را به موزه ای که مسئولیت اداره آن را داشتیم راه ندادند. این موضوع مربوط به مهر ۱۳۸۴ است یعنی کمتر از دو ماه از آغاز به کار دولت نهم گذشته بود که با تدبیر و تصمیم آقای مشایی، همکاران ما دیگر نتوانستند در آن ساختمان حاضر شوند و اسناد و اشیا همانجا باقی ماند. اسناد این موزه شامل مجموعه ای از لوح های تقدیر، سفرنامه ها، آلبوم های عکس، ویدئوها، اسناد تصویری و مکتوب سفرهای آقای خاتمی و حدود ۲۰۰۰ قلم هدایایی که به ایشان تقدیم شده بود، همان جا ماند و کارمندان موزه هم بالاجبار دستشان کوتاه شد.»
موزه ای نادر که نادیده ماند
بعد از این واقعه تلاش ها برای بازگرداندن مدیریت موزه به سازمان اسناد و کتابخانه ملی یا دست کم خارج کردن هدایا و انتقال آن به ساختمانی دیگر برای راه اندازی موزه و یادمان خاتمی آغاز شد. مدیر هماهنگی امور یادمان های روسای جمهوری دربارۀ این تلاش ها می گوید: «در دورۀ ریاست آقای اشعری در سازمان اسناد و کتابخانه ملی از ۸۴ تا زمستان ۸۹ انصاف این است که به رغم اینکه ایشان گرایش های اصولگرایی داشت، اما به سبب مسئولیت سازمانی که نسبت به همۀ یادمان های ریاست جمهوری احساس می کرد، چندین بار با آقای مشایی و رئیس جمهوری وقت، در این باره مذاکره کرد. خواستۀ آقای اشعری هم این بود که خوب، اگر شما به این ساختمان نیاز دارید حداقل کاری کنید که ما بتوانیم هدایا را از اینجا ببریم، این موضوع را رئیس وقت سازمان اسناد و کتابخانه ملی مکرراً نوشت و پیگیری کرد، اما متاسفانه به نتیجه ای نرسید، خود ما حتی درخواست جلسه کردیم، با مسئولان مختلفی وارد مذاکره شدیم که این مشکل را حل کنیم. حرفمان هم این بود که به هر حال این ها سرمایۀ ملی است و متعلق به مردم ایران، بیاییم با کمک هم در درون دولت موزه ای که این همه برای آن زحمت کشیده شده و قریب ۲۰۰۰ هدیۀ آقای خاتمی و حدود نزدیک به ۲۰۰ هدیۀ دوران ریاست جمهوری مقام معظم رهبری در آن قرار دارد و مردم می توانستند بیایند و ببینند را بازگشایی کنیم.»
تابش با توصیف بخش های مختلف موزۀ یادمان ریاست جمهوری خاتمی می گوید: «این یادمان در ساختمان ۲۴۰ سعدآباد یک مجموعۀ سه طبقه است. در طبقه همکف این موزه حدود ۲۰۰ قطعه از اشیا و هدایای دوران ریاست جمهوری مقام معظم رهبری به اذن و اجازه معظم له نگهداری می شود. این هدایا در ویترین ها چیده شده اند و روی دیوار این تالار هم که اسمش «تالار جمهوری» است، سیر کرونولوژی دولت های جمهوری اسلامی از دولت موقت تا دولت هشتم، تصویر شده است. این تابلوها مشخصات عمومی دولت ها مثل زندگینامه روسای جمهور، میزان رای رئیس جمهور، اعضای کابینه و... را نشان می دهد که روی پنل هایی بر اساس ترتیب تاریخی دولت ها، طراحی شده است. در طبقات بالای این مجموعه هم حدود ۲۰۰۰ قلم هدیه دو دوره ریاست جمهوری سید محمد خاتمی به نمایش گذاشته شده بود اما به سبب سلیقه گرایی که در دولت نهم اعمال شد، از یک طرف اقشار مختلف مردم از دیدن بخشی از میراث ملی خودشان محروم شدند و از طرفی پژوهشگران نتوانستند از این مجموعه استفاده و بهره ببرند. موزه ریاست جمهوری آقای خاتمی کمتر از سه ماه در معرض دید عموم بود. برنامه های متنوعی برای این موزه طراحی شده بود اما عملاً این موزه در آغاز کار، جوانمرگ شد و نتوانست به حیات طبیعی خود ادامه دهد.»
تبدیل ساختمان موزه به انبار هدایا
با وجود نامه نگاری های متعدد و تلاش های ریاست وقت سازمان اسناد و کتابخانه ملی و مجموعۀ کارشناسان این سازمان، دولت نهم و دهم حاضر نشد گشایشی در کار یادمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی ایجاد کند تا اینکه اسفندیار رحیم مشایی به سمت ریاست دفتر محمود احمدی نژاد منصوب شد. مشایی مدیریت ساختمان ۲۴۰ را به تشریفات ریاست جمهوری سپرد، در این دوره موزه یادمان عملا به مخزنی برای نگهداری هدایای دولت تازه تبدیل شد. تابش دربارۀ این تصمیم می گوید: «یکی از مجموعه های تحت نظر دفتر رئیس جمهور، معاونت تشریفات است. از قدیم در ساختار اداری تشریفات ریاست جمهوری اداره موزه و هدایا وجود دارد. در شرح وظایف این اداره آمده است که از یک طرف وظیفه دارد هدایایی که توسط آقای رئیس جمهور به مهمانان خارجی اهداء شود را تهیه و تامین کند و بالعکس؛ هدایایی که مقامات خارجی یا اقشار مردم به رئیس جمهور کشورمان اهدا می کنند را هم باید تحویل بگیرد، نگهداری و ساماندهی کند تا در موقعیت مناسب در موزه رئیس جمهور نمایش داده شود. اینچنین بود که معاونت تشریفات ریاست جمهوری با حکم آقای مشایی عملا مسئولیت موزه آقای خاتمی را برعهده گرفت در حالی که این در حیطۀ شرح وظایف اداری سازمان اسناد و کتابخانه ملی بود. علاوه بر این در اوایل دوره مسئولیت آقای مشایی در دفتر رئیس جمهور، به تشریفات ریاست جمهوری دستور داده شد هدایایی که به آقای احمدی نژاد داده شده را هم از دفتر پاستور به موزه هدایا در سعدآباد بیاورند. شما می دانید وقتی در طراحی یک موزه تعداد مشخصی ویترین جانمایی شده، هرچقدر هم بخواهیم بصورت فشرده هدایا را جانمایی کنیم، بالاخره باید نکات فنی و محدودیت هایی مثل مسیر عبور و مرور بازدیدکنندگان و مسائل دیگر هم در نظر گرفته شود تا طراحی استاندارد باشد. اما در زمان دولت های نهم و دهم نه تنها دسترسی مردم به این موزه قطع شد بلکه عملاً موزۀ آقای خاتمی که ۲۰۰۰ هدیۀ ریاست جمهوری ایشان و ۲۰۰ هدیۀ دوره ریاست جمهوری آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری در آن نگهداری می شد، تبدیل به انبار متراکم هدایای آقای احمدی نژاد شد که روز به روز هم بر تعداد هدایا افزوده می شد.»
احمدی نژاد پاسخی به پیشنهاد تاسیس یادمانش نداد
با اجرای تصمیم تازۀ مشایی رئیس وقت دفتر رئیس جمهور، حالا علاوه بر معضل ادارۀ یادمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی، موضوع تازه ای هم مطرح بود؛ موزه ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد. در دولت دوم احمدی نژاد و دوران ریاست دفتری مشایی از یک طرف روند افزایش موجودی هدایای ساختمان ۲۴۰ به شدت ادامه یافت و هدایای محمود احمدی نژاد روی اسناد و هدایای پیشین سنگینی کرد و از طرف دیگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی هم به خاطر وظایف ذاتی که بر عهده اش بود، هم در دورۀ ریاست اشعری و هم در آغاز ریاست اسحاق صلاحی در قالب نامه نگاری هایی با احمدی نژاد و مذاکره با وی پیشنهاد داد بر اساس وظیفه قانونی این سازمان، یادمان ریاست جمهوری او در هر کجا که تعیین می کند راه اندازی شود.
تابش در این باره می گوید: «هم آقای اشعری و هم آقای صلاحی در نامه هایی به آقای احمدی نژاد پیشنهاد دادند شما هم چون روسای جمهور سابق نماینده ای معرفی کنید تا این سازمان دولتی این کار را برایتان انجام دهد. اما متاسفانه هر دو نامه بی پاسخ ماند و ارجاعی که به طور رسمی مشخص کند ایشان چه برنامه ای برای هدایایشان دارند، صورت نگرفت.»
این روند پیگیری بی نتیجه تا زمستان ۱۳۸۹ ادامه یافت. دی ماه همین سال بود که سرانجام اسفندیار رحیم مشایی رئیس دفتر رئیس جمهور دستور داد اسنادی که در یادمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی نگهداری می شد به کتابخانه ملی تحویل شود، ولی هدایا همچنان در سعدآباد بماند. اما همین دستور کتبی هم تمام و کمال اجرایی نشد.
تابش با اشاره به این دستور تصریح می کند: «یکی از اختلافاتی که میان سازمان اسناد و کتابخانه ملی با دفتر رئیس جمهور و سازمان میراث فرهنگی بود و بر اساس آن ده ها نامه نوشته شد، چند جلسه گذاشته شد و بی نتیجه ماند، این بود که اگر شما به عنوان دفتر ریاست جمهوری به ساختمان ۲۴۰ سعدآباد نیاز دارید، آن ساختمان برای شما، اما هدایا را رسما به سازمان اسناد ملی تحویل دهید چون حفظ و نگهداری از آن ها وظیفه اداری این سازمان است. با این حال آخرین مکاتبه ای که شد و دستوری به دست خط آقای مشایی روی آن داشت، این بود که هدایا در سعدآباد بماند و تنها بخشی از اسناد موزه آقای خاتمی به سازمان اسناد و کتابخانه ملی تحویل داده شد.»
او دربارۀ این اسناد می گوید: «بخشی از اسناد و کتاب ها و آلبوم ها از سعدآباد به کتابخانه ملی منتقل شد و بخشی از اسناد و همۀ هدایای اهدایی به آقای خاتمی همچنان در ساختمان موزه یادمان ماند و پیگیری های ما به هیچ نتیجه ای نرسید. مثالی می زنم که معنا و مفهوم اسناد و هدایا مشخص تر باشد. آقای خاتمی در طول دو دورۀ ریاست جمهوری خود ۱۴ دکترای افتخاری دریافت کردند. اجزای این دکترای افتخاری بخشی لباس و کلاه و همایل و... است و بخشی لوح رسمی دکتراست. بخشی از اسناد آقای خاتمی به کتابخانه ملی منتقل شد و خوشبختانه در آنجا نگهداری می شود اما بخشی همچنان در موزه یادمان در سعدآباد است و هدایای آقای احمدی نژاد هم به آن اضافه شد.»
دولت آقای روحانی در حال پیگیری موضوع است
با روی کار آمدن دولت دکتر حسن روحانی، امیدها به حل مشکلات پیش آمده در ۸ سال گذشته قوت گرفت اما خبر خروج ناگهانی و شبانه هدایای احمدی نژاد از مجموعۀ ریاست جمهوری در مردادماه امسال بار دیگر نگرانی هایی را پدید آورده است. تابش دربارۀ آخرین اقدامات به عمل آمده برای حل موضوع یادمان سعدآباد می گوید: «در خبرها آمده که این هدایا را شب قبل از مراسم تحلیف رئیس جمهور از ساختمان موزه برده اند. رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی حسب وظیفه ای که دارد مکاتبه ای با دکتر نهاوندیان رئیس دفتر رئیس جمهوری انجام داده است. علت اینکه چرا این مکاتبه را با رئیس دفتر رئیس جمهور انجام داده، این است که در حال حاضر کارکنان تشریفات ریاست جمهوری در آن ساختمان مستقر هستند و عملاً آن ساختمان جزو مجموعه های تحت اختیار آقای دکتر نهاوندیان است. تا جایی که ما مطلع شدیم ایشان هم دستور پیگیری صادر کرده اند و به هر حال بعد از اینکه خودشان در نهاد ریاست جمهوری متوجه این مورد شدند، رسیدگی هایشان را انجام دادند.»
اما خواستۀ سازمان اسناد و کتابخانه ملی در مقطع فعلی چیست؟ تابش می گوید: «در نامۀ آقای صلاحی به آقای دکتر نهاوندیان دو مورد درخواست و تاکید شده است: یکی بازگشت کارکنان یادمان آقای خاتمی به محل کار قبلی شان تا در آنجا و در کنار هدایا و اسناد مستقر شوند، نکتۀ دوم اینکه ترتیبی داده شود که همان مصوبه قبلی که دولت هشتم در مورد این ساختمان داشت، دوباره به روند سابق بازگردد. یعنی با مشکلاتی که این موزه طی ۸ سال دچارش شده بود و ماجرای واگذاری، این ساختمان به لحاظ اداری به ۸ سال قبل بازگردد و مصوبۀ هیات دولت هشتم بار دیگر اجرایی شود و ساختمان مجددا به سازمان کتابخانه و اسناد ملی واگذار گردد.»
او دربارۀ اینکه اکنون موضوع یادمان در چه مرحله ای قرار گرفته است، می گوید: «باید منتظر ماند تا نتایج بررسی های دفتر رئیس جمهوری مشخص شود. درخواست کتابخانه ملی این است که به مصوبۀ دولت هشتم برگردند. انتظار سازمان اسناد و کتابخانه ملی این است که هم کارهای قانونی انجام شود و به روال سابق برگردد، هم اینکه کارکنان یادمان که ۸ سال بالاجبار از آن مجموعه دور ماندند، بار دیگر در محل کارشان مستقر شوند و از نزدیک ببینند آنجا چه خبر است.»
موضوع یادمان های ریاست جمهوری با خبر خروج چند کامیون هدایا از این مجموعه بار دیگر به صدر اخبار رسانه ها آمده است، اما آیا این هدایا تنها هدایای دوران ریاست جمهوری احمدی نژاد بوده یا از هدایای پیشین هم سهمی برده است؟ آیا امکان تطبیق هدایای موجود با آنچه ۸ سال قبل در سعدآباد به یادگار گذاشته شد وجود دارد؟
تابش می گوید: «ما هنوز نمی دانیم آنچه خارج شده شامل چه هدایایی بوده است اما آنچه مسلم است کارکنان سازمان اسناد ملی که مسئولیت ادارۀ یادمان را داشتند در صورت بازگشت به کارشان توان این را دارند که بر اساس فهرستی که از هدایای دوره آقای خاتمی تهیه کرده اند، مشخص کنند که آیا به این مجموعه هم در جریان خروج و انتقال هدایا آسیبی رسیده است یا خیر؟»
سرنوشت هدایای احمدی نژاد چه می شود؟
موضوع یادمان سید محمد خاتمی در دست پیگیری است و به زودی سرنوشت آن مشخص خواهد شد اما پرسش اینجاست که حالا تکلیف هدایای رئیس دولت های نهم و دهم چه می شود؟ آیا سنتی که از دوران ریاست جمهوری آیت الله خامنه ای بنیان گذاشته شد، در پایان دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد هم پیگیری خواهد شد؟ پیش تر گفته شده بود این هدایا پس از خروج شبانه از مجموعۀ ریاست جمهوری، اکنون در ساختمان «خیابان لادن» نگهداری می شوند و حالا خبرگزاری فارس خبر داده که احتمال دارد احمدی نژاد و یارانش هدایای خارج شده را برای تامین بودجۀ «دانشگاه جدیدالتاسیس ایرانیان» به حراج بگذارند! در این شرایط و با توجه به اینکه سازمان اسناد و کتابخانه ملی قانوناً مسئولیت هدایای روسای جمهوری را برعهده داشته و دارد، آیا ادعایی در قبال هدایای احمدی نژاد خواهد داشت؟
اسحاق صلاحی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی اخیراً در گفت وگویی با روزنامه «جهان صنعت» در این باره گفته بود: «بر اساس مصوبه هیات امنا سازمان اسناد و کتابخانه ملی در دولت نهم، در ساختار تشکیلاتی سازمان اسناد، مدیریت هماهنگی امور یادمان های روسای جمهوری تصویب شده است. روسای جمهور طبق روال در پایان دوره فردی را برای اداره مجموعه یادمان هایشان به سازمان اسناد و کتابخانه ملی معرفی می کنند، همچنان که آقای خاتمی و آقای هاشمی نیز هر کدام در پایان دوره فردی را به این سازمان معرفی کردند. در دوره آقای احمدی نژاد هم مسوول قبل از من جناب آقای اشعری و هم من، مکاتباتی را با ریاست جمهوری انجام دادیم و خواستیم که نماینده شان را برای راه اندازی و مدیریت موزه یادمان ها به ما معرفی کنند اما مکاتبات ما بی پاسخ ماند و در روزهای پایانی دولت دهم نامه ای از سوی نهاد به ما دادند که اعلام کرده بود نظر بر این است که یادمان ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد در فلان شهر برپا شود که این اتفاق نیز به انجام نرسید و ما مطلع شدیم که جابه جایی هدایا صورت گرفته است.»
حالا باید منتظر ماند و دید نتیجۀ پیگیری های دولت تازه برای حل موضوع هدایا و میراث دولت های پیشین به کجا می رسد؟ آیا به زودی شاهد بازگشایی ساختمان ۲۴۰ سعدآباد و تعیین تکلیف مهمان های ناخواندۀ خیابان لادن خواهیم بود؟
تابش به نتیجۀ تلاش های تازه امیدوار است و می گوید: «در آغاز کار دولت یازدهم با انتصاب آقای مبینی به سمت سرپرست معاونت تشریفات ریاست جمهوری و پس از آن (روزهای اخیر) انتصاب آقای حسین پور، به سمت معاون تشریفات ریاست جمهوری امیدواری ها برای رسیدگی به این موضوع زنده شد و خوشبین هستیم بر اساس دستوری که جناب آقای دکتر نهاوندیان صادر کرده موضوع به صورت جدی و ریشه ای پیگیری شود و این مشکلات ۸ ساله به زودی با سرانگشت تدبیر دولتمردان مرتفع شود.»