تماشا کنید: عراق، رابطِ جدید خاورمیانه به اروپا؟ / گزارشی از پروژه «جاده توسعه»

Imec اروپا را از طریق امارات متحده عربی، عربستان سعودی، اردن و اسرائیل به هند وصل می‌کند که البته به طیف وسیعی از توافقات نیاز دارد. به عنوان مثال، چین با حدود 140 کشور برای BRI همکاری می کند. اما رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه با Imec مخالفت کرده و گفته است که این کریدور «بدون ترکیه امکان پذیر نیست» و بر اهمیت کشورش به عنوان یک پایگاه تجاری تاکید کرده است.

ابتکار جدید ترکیه؛ پروژه جاده توسعه ترکیه – عراق

در همین حین، ترکیه و عراق در مورد یک پروژه دیگر همکاری می‌کنند و البته به نظر می‌رسد که مذاکرات و گفتگوها بین دو کشور درباره این پروژه پیشرفت خوبی داشته است. نام این اقدام جدید «پروژه جاده توسعه» است، یک اتصال ریلی و بزرگراهی که بندر بزرگ فاو در بصره را به مرز جنوبی ترکیه متصل می‌کند. نخست وزیر عراق این پروژه را بهترین و البته کم هزینه‌ترین گزینه برای اتصال خاورمیانه به اروپا توصیف کرده است. اردوغان نیز اعلام کرده این پروژه برای ترکیه در اولویت است و به برنامه‌ریزی برای به نتیجه رسیدن مذاکرات طی دو ماه آینده اشاره کرده است. طبق برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته قرار است فاز اول ساخت این پروژه جاه‌طلبانه تا سال 2028 تکمیل شود. میزان هزینه‌ای که برای اتصال بندر فاو به مرزهای ترکیه تا سال 2025 در نظر گرفته شده حدود 17 میلیارد دلار است. بر اساس گزارش «میدل ایست آی» و به قلم «بیلگای دومان»، بندر بزرگ فاو پس از ساخته شدن، با مساحت 54 کیلومتر مربع و فضایی برای پذیرش کشتی‌های باری بزرگتر، یکی از بزرگترین بندرهای خاورمیانه خواهد بود. موج‌شکن این بندر توسط کتاب رکوردهای گینس به عنوان طولانی‌ترین موج شکن در جهان تأیید شده و اندازه آن تقریباً 14.5 کیلومتر است. این پروژه در عراق ابتدا تحت عنوان «کانال خشک» خوانده می‌شد، اما در جریان دیدار اردوغان و محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق در ماه مارس، به «پروژه جاده توسعه تغییر» نام داد، و اکنون توسط مقامات دولتی عراق به عنوان پایه و اساس یک اقتصاد پایدار غیرنفتی در عراق در نظر گرفته می‌شود.

«پروژه جاده توسعه» می‌تواند از موقعیت خط آهن موصل به جنوب عراق استفاده کند و البته به نظر می‌رسد بر همین مبنا برنامه‌ریزی شده است، خط آهنی که اگرچه در برخی قسمت‌ها بسیار قدیمی و مشکل‌دار است اما بازسازی برخی از خطوط و ایستگاه‌های راه‌آهن در عراق در حال انجام است. اردوغان اخیرا در مورد این پروژه گفته است که قطر و امارات از پروژه جاده توسعه حمایت می‌کنند. کشورهای حوزه خلیج فارس نیز برنامه‌هایی برای ایجاد یک خط راه‌آهن بین خود دارند. به این ترتیب اگر این دو ابتکار و اقدام‌های بزرگ با هم ترکیب شوند، حمل و نقل به اروپا ساده‌تر می شود. هدف نهایی نیز همین است که در واقع خاورمیانه از این طریق به اروپا متصل شود و البته ترکیه در این میان نقش بسیار پررنگی بازی خواهد کرد. السودانی طی سخنانی در «کنفرانس جاده توسعه» که در تاریخ 27 می در بغداد و با حضور کشورهای همسایه از جمله ترکیه و نمایندگانی از منطقه خلیج فارس برگزار شد، عنوان کرد: این پروژه واقعیت اقتصادی عراق را از نظر اشتغال و اهرم مالی تغییر خواهد داد و همچنین باعث افزایش تولید ناخالص داخلی کشور خواهد شد. این پروژه که با موافقت و اقبال تجار و تصمیم‌گیرندگان عراقی روبرو شده قرار است در سه مرحله زمانی 2028، 2033 و 2055 تکمیل شود و به این ترتیب کشور عراق از طریق به روی جهانیان گشوده خواهد شد. مسیر جاده توسعه از بندر فاو آغاز خواهد شد و با عبور از دیوانیه، نجف، کربلا، بغداد و موصل به مرز ترکیه و از آنجا به بندر مرسین خواهد رسید. طراحی این پروژه بر عهده یک شرکت ایتالیایی PEG Infrastructure است. طبق گفته برخی کارشناسان اگر پروژه بندر فاو تا سال 2025 تکمیل شود این بند با 90 اسکله از بندر جبل‌علی دبی با 67 اسکله پیشی خواهد گرفت.

اما این پروژه که هدف آن ایجاد جاده ابریشم جدید بین ترکیه و عراق است، هزینه هنگفتی دارد که دولت عراق به تنهایی قادر به انجام آن نیست. به همین دلیل انتظار می رود ترکیه، کشورهای حوزه خلیج فارس و چین در تامین مالی و تکمیل این پروژه مشارکت داشته باشند. «هاکان فیدان» وزیر امور خارجه ترکیه در تاریخ 13 سپتامبر گفت که عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و قطر در مورد پروژه جاده توسعه در حال مذاکرات فشرده هستند.

بزرگترین چالش پروژه جاده توسعه

طبق گزارش «میدل ایست آی» چالش‌های عمده‌ای که پروژه راه توسعه با آن مواجه است بی‌ثباتی سیاسی و مشکلات مربوط به نهادهای دولتی و مسائل امنیتی در عراق است. اگرچه وضعیت امنیتی در عراق در سال‌های اخیر بهبود یافته، اما حضور گروه‌های شبه‌نظامی همچنان یک تهدید محسوب می‌شود که درگیری‌های اخیر بین شبه نظامیان عصائب الحق و تظاهرکنندگان کرد در کرکوک گواه آن است. از طرف دیگر، فعالیت‌های حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) در شمال عراق همچنان یک تهدید محسوب می‌شود. ترکیه که پ‌ک‌ک را یک سازمان تروریستی می‌داند، در حال انجام حملات هوایی علیه این گروه در عراق است. اما مسئله‌ی پیچیده‌تر، بحران حاکمیتی و تقسیم قدرت در عراق است. حضور گروه‌هایی که به عنوان نیابت قدرت‌های خارجی عمل می‌کنند و ارتباطات گوناگونی با دولت عراق دارند، موانعی در این راستا ایجاد می‌کند. علاوه بر این، هنوز هیچ آشتی کاملی بین اربیل و بغداد وجود ندارد، زیرا مسائل حل نشده بر سر بودجه و تقسیم درآمدهای نفتی همچنان وجود دارد.

بر اساس آنچه «میدل ایست آی» گزارش داده با این حال، روابط نزدیک آنکارا و اربیل می‌تواند از تاثیر این عوامل بر پروژه جاده توسعه ممانعت کند و آنکارا از گسترش این پروژه اطمینانی نسبی حاصل کند. در عین حال، اردوغان در تلاش است تا این پروژه را در چارچوبی منطقه‌ای قرار دهد، نه اینکه آن را صرفاً یک ابتکار عمل دوجانبه بین ترکیه و عراق نشان دهد بدین معنا که برخی از کشورهای حوزه خلیج فارس از جمله قطر و امارات را وارد این پروژه کند.

«جاده توسعه» فقط خاورمیانه را از طریق ترکیه به اروپا وصل نمی کند بلکه از طرف دیگر ترکیه را به کشورهای حاشیه خلیج فارس متصل می‌کند. دیدگاه آنکارا در این زمینه با سیاست چندجانبه‌گرایی‌ای که اخیرا کشورهای خلیج فارس در پیش گرفته‌اند، همسوست. این در حالی است که ترکیه پس از یک دوره تنش در تلاش برای بازسازی روابط با امارات و عربستان سعودی بوده است. بنابراین در این مرحله که کریدور اقتصادی هند – خاورمیانه – اروپا تنها در قالب تئوری وجود دارد اما پروژه جاده توسعه به لحاظ عملی فعال و در حال تحقق است. به همین دلیل این موضوع شانس بسیار خوبی را به این پروژه در راستای مشارکت کشورهای حوزه خلیج فارس می‌دهد تا آن به سرمنزل نهایی برسانند.

جاده توسعه؛ مسیر ورود خودروهای الکتریکی به کشورهای عربی

یکی دیگر از مباحث مهم درباره کارکرد پروژه جاده توسعه بحث برنامه‌ریزی کشورهای عربی بای ورود خودروهای الکتریکی به این منطقه است و عراق در اینجا می‌تواند نقش پررنگی در اتصال ترکیه به کشورهای عربی داشته باشد. به همین دلیل ترکیه در تلاش است تا بخشی از واردات خودروهای الکتریکی به کشورهای عربی سهم خود کند. «استراتژی تحول سبز» دبی 2030 که چشم‌انداز دبی تا سال 2030 در صنعت خودرو را طرح‌ریزی کرده است. در این استراتژی قرار است که 30 درصد از کل وسایل نقلیه عمومی دبی و 10 درصد کل فروش وسایل نقلیه الکتریکی و هیبریدی باشند. به همین دلیل ترکیه برای این رویداد بزرگ سبز برنامه‌ریزی کرده تا بخشی از بازار خودروهای الکتریکی و هیبریدی را بر اساس این برنامه از آن خود کند و چه مسیری بهتر از پروژه جاده توسعه. اگر ترکیه بتواند بخشی از بازار خودروهای الکتریکی کشورهای عربی را از آن خود کند عراق کوتاه‌ترین مسیر خواهد بود. کشور امارات متحده عربی در حالت کلی قصد دارد که تا ناوگان حمل و نقل خود را الکتریکی و هیبریدی کند و از 4 درصد در سال 2023 به 13 درصد تا سال 2030 برساند.