حتی پس از آنکه سلاح ها خاموش میشوند، جنگ ها ردپایی از خود باقی میگذارند که بطور جدی بر جنبه های مختلف محیط زیست، سلامت مردم و جوامع آنها تاثیر می گذارد. این آلودگی ها مانند انتشار فلزات سنگین از مهمات، بقایای سمی از انفجار بمب ها، تخریب زیستگاه و اکوسیستم ها، نابودی مناطق جنگلی و مزارع کشاورزی، از بین رفتن گونه های جانوری و بهره برداری بیش از حد منابع طبیعی است. آسیب های محیط زیستی ناشی از جنگ و درگیری ها از بحث های مهمی است که در اغلب منازعات نادیده گرفته می شود. نام جنگ با ویرانی همراه است. تلفات سنگین انسانی و نابودی زیرساخت ها و تاسیسات صنعتی و کشاورزی و کشتار انسانی در روستاها و شهرها چنان سنگین و دردناک است که مجالی برای توجه به جنبه های محیط زیست جنگ، باقی نمی گذارد. در این میان باید گفت همواره محیط زیست قربانی غیرقابل انکار جنگ ها بوده است.
در سال 2001، سازمان ملل ششم نوامبر را روز بین المللی « جلوگیری از بهره برداری از محیط زیست در جنگ ها و نزاع های مسلحانه » نامید ه و بر عدم استفاده از منابع طبیعی بعنوان یک امتیاز جنگی در زمان جنگ مانند آلوده ساختن چاه های آب، سوزاندن و به آتش کشیدن جنگل ها و اراضی کشاورزی و بهره برداری از طبیعت و حیات وحش تاکید می کند. علاوه بر این سازمان ملل بر مدیریت مناسب منابع طبیعی در زمان بازسازی مناطق برای بازگرداندن محیط به حالت پیش از جنگ نیز تاکید دارد. گزارش‌های مختلف منتشره توسط سازمان ملل از ارزیابی تاثیرات محیط زیست ناشی از جنگ و درگیری نشان میدهد که اثرات زیانبار استفاده از تجهیزات نظامی و عدم توجه بلندمدت به بازسازی و ترمیم وضعیت محیط زیست آسیب دیده، پیامدهایی پرهزینه و جبران‌ناپذیر را بر جای گذاشته که شاید با هیچ صلح پس از جنگی قابل جبران نباشد.
به دلیل فقدان اطلاعات و جمع آوری داده های میدانی در هنگام جنگ، درک مساله تاثیرات جنگ بر محیط زیست آسان نیست. با این حال تا کنون تلاش هایی برای بررسی اثرات جنگ ها بر محیط زیست در مناطق مختلف جهان صورت گرفته است. از موارد مهم تخریب محیط زیست در جنگ ها میتوان به جنگ خلیج در سال 1991 اشاره کرد که به اذعان بسیاری از گروه ها و دانشمندان محیط زیستی « بزرگترین فاجعه محیط زیستی قرن» بود. در این جنگ، بیش از 30 هزار پرنده دریایی، دلفین ها، انواع آبزیان و مرجان ها در نتیجه نشت مقدار قابل توجهی نفت خام به خلیج فارس از بین رفتند، آلودگی هوا ناشی از سوختن 800 چاه نفت کویت تا ماه ها ابر سیاهی را در منطقه تشکیل داد که باعث بارش باران سیاه در استان های غربی و جنوبی ایران شد.
بر اساس گزارش برنامه محیط زیستی ملل متحد حداقل 40 درصد از جنگ‌ها و درگیری‌های داخلی در ۶۰ سال اخیر با بهره برداری و تسلط بر منابع طبیعی مرتبط بوده است. جنگ‌های داخلی در بسیاری از کشورهای آفریقایی به طور مستقیم برای تصاحب منابع ارزشمند طبیعی مانند قاچاق ذغال، کشتار فیل و کرگدن برای فروش عاج و شاخ آنها بوده است. علاوه بر این میلیون نفر آواره جنگ و جابجایی جمعیت ها همیشه فشار دوباره ای را بر طبیعت وارد می سازد.
در طول جنگ هشت ساله ایران و عراق اثرات مخرب جنگ بر پیکره محیط زیست فرود آمده است، ولی متاسفانه از این آثار، اطلاعات چندانی در دست نیست. حتی از آثار محیط زیستی ناشی از بمباران های شیمیایی عراق علیه ایران نیز مستنداتی موجود نیست. کشور ما همچنان تحت تاثیر آثار محیط زیستی جنگ های منطقه و کشورهای همسایه از طریق انتشار آلاینده های هوا ناشی از سوختن چاه های نفت، احتمال انتقال ذرات آلاینده به بمب های حاوی اورنیوم ضعیف شده و آلودگی به انواع فلزات سنگین از طریق انتشار در منابع آب و خاک قرار دارد.
اثرات محیط زیستی جنگ ها فراتر از مرزهای جغرافیایی بروز می کند و عدم مدیریت در هنگام جنگ و بازسازی طبیعت تخریب شده پس از آن، میتواند همچنان با تاثیر بر سلامت مردم و آسیب به طبیعت، قربانی بگیرد.
شهره صدری خانلو / کارشناس ارشد آنالیز و ارزیابی محیط زیست
