ارائه آمار دانش‌آموزان معتاد برای نخستین بار/ مصرف کدام مواد مخدر شایع‌تراست؟

به گزارش انتخاب آسیب‌های اجتماعی روند رو به رشدی را در پیش گرفته است و محیط مدارس نیز تحت تأثیر فضای حاکم بر جامعه در تیررس آسیب‌های اجتماعی قرار دارد.

اما زنگ خطر زمانی به صدا درآمد که سال گذشته نتایج تحقیقات خسرو رشید یک استاد دانشگاه در فصلنامه رفاه اجتماعی وابسته به دانشکده علوم بهزیستی منتشر شد. بر اساس تحقیقی که روی گروهی از پسران و دختران دبیرستانی در تهران انجام شده است، کشیدن قلیان و سیگار، رابطه جنسی، کتک‌کاری بیرون از خانه و نوشیدن الکل به ترتیب شایع‌ترین رفتارهای پرخطر بین دانش‌آموزان هستند.

روند رو به رشد خودکشی‌های دانش‌آموزان در سال تحصیلی گذشته با رسانه‌ای شدن 17 مورد، زنگ‌های خطر را بلندتر به صدا درآورد و پس از آن صحبت‌های اسفندیار چهاربند مدیرکل وقت آموزش‌وپرورش شهر تهران در جمع معاونانش تیر خلاص جدی‌بودن تهدید مدارس توسط آسیب‌های اجتماعی بود.

بخشی از سخنان مدیرکل آموزش‌وپرورش شهر تهران در رابطه با آسیب‌های اجتماعی مدارس بدین شرح است: وضعیت بهداشت و بلوارها و بوستان‌ها و خیابان‌های تهران به حمدالله، از خیلی استان‌های کشور بهتر است. وضعیت رستوران‌ها و امکانات تفریحی‌مان نسبت به تمامی استان‌ها بهتر است. اما وضعیت تربیت‌مان بهتر نیست وضعیت آسیب‌های اجتماعی‌مان بهتر از شهرهای دیگر نیست. تهران به شدت آسیب‌پذیر است. اخبارخوبی از مدارس به گوش نمی‌رسد. ما با خبرنگاران که صحبت می‌کنیم، فرار می‌کنیم. یک جوری بالاخره آنها را دور می‌زنیم. یک جوری در آمارها سعی می‌کنیم تعریف‌هایمان را عوض کنیم. مثلاً به من می‌گویند شما چند دانش‌آموز معتاد دارید؟ من می‌گویم تا ببینیم تعریف شما از معتاد چیست؟خودم می‌دانم دارم با این خبرنگار و پرسش او چه می‌‌کنم؟ خودم هم می‌دانم که در مدارسم چه خبر است؟ شما هم می‌دانید نخستین اولویت و شعار ما در سال آینده، این است که بزرگ‌ترین تهدید بعد از زلزله، تربیت است.

در تربیت هم، مشکل فیزیک، شیمی و ریاضی نداریم و وضع تهران در سطح کشور در این دروس خوب است. 46 درصد برگزیدگان مرحله استانی و کشوری المپیادها برای تهران هستند. در تهران ما اصلاً مشکل ریاضی و فیزیک و شیمی نداریم. وقتی می‌گوییم بزرگترین تهدید بعد از زلزله تربیت است، یک موقع فکرتان اصلاً سمت این درس‌ها نرود مراد ما تربیتی است که معطوف به کم‌کردن آسیب‌های اجتماعی است.

براین اساس آموزش‌وپرورش شهر تهران نخستین اولویت خود در سال تحصیلی 95-96 را به موضوع آسیب‌های اجتماعی اختصاص داد.

برای بررسی وضعیت آسیب‌های اجتماعی در مدارس، اعتیاد دانش‌آموزان و رفتارهای پرخطر در سنین نوجوانی با نادر منصور کیایی مدیرکل دفتر مراقبت از آسیب‌های اجتماعی آموزش‌وپرورش به گفت‌وگو نشستیم.

در این گفت‌وگو برای نخستین‌بار آموزش‌وپرورش از وضعیت اعتیاد میان دانش‌آموزان و خطر ابتلا به مصرف مواد مخدر گزارش داد.

کیایی: در رابطه با تعیین شیوع مصرف موادمخدر میان دانش‌آموزان چند راه وجود دارد نخستین روش استفاده از پیمایش است یعنی از طریق پرسشنامه و مطالعات پیمایشی شیوع اعتیاد را ارزیابی کنیم. روش دوم استفاده از انواع روش‌های ثبتی است یعنی بررسی کنیم افرادی که برای درمان اعتیاد مراجعه می‌کنند در گروه سنی کودک و نوجوان قرارد دارند یا خیر و با ثبت اطلاعات گروه سنی نوجوان متوجه شویم وضعیت چگونه است.

روش سوم استفاده از انواع روش‌های میدانی است که این روش‌ها شامل مصاحبه با خانواده‌ها و مشاهداتی است که در جامعه یا مدرسه صورت می‌گیرد اما هر یک از این موارد کاستی‌هایی داشته و نقدهایی به آن وارد است به عنوان مثال در رابطه با پیمایش و روایی پاسخ‌ها نقدهایی وجود دارد.

یکی از روش‌هایی که به نظر می‌رسد برای بررسی شیوع اعتیاد میان دانش‌آموزان دقیق‌تر است تدوین برنامه مددکاری مدرسه است که براین اساس چهار نهاد آموزش‌وپرورش، وزارت بهداشت، ستاد مبارزه با مواد مخدر و بهزیستی با همراهی یکدیگر به جای اینکه از طریق مطالعات پیمایشی یا داده‌های ثبتی وضعیت مصرف مواد را بررسی کنند از طریق  پروژه همکاری برای شناسایی، درمان و بازتوانی دانش‌آموزان دارای اختلال مصرف مواد، اقدام می‌کنند.

در قالب این پروژه با همکاری یکدیگر چند کار انجام می‌دهیم و ابزارهای معتبری برای شناسایی به موقع دو دسته از دانش‌آموزان انجام می‌دهیم. گروه نخست، دانش‌آموزانی که دارای نشانه خطر در زمینه اختلال مصرف مواد هستند. در رابطه با این گروه واژه معتاد را به کار نمی‌بریم چون اعتیاد یکی از انواع طیف بزرگ اختلال مصرف مواد مخدر است که این اختلال از تجربه یکبار مصرف تا وابستگی به مواد را دربرمی‌گیرد.

در گروه نخست نشانه‌های خطر شامل جنبه‌های روانی، اجتماعی، محیطی و نشانه‌های محرز مصرف مواد است.

گروه دوم دانش‌آموزانی هستند که اختلال مصرف مواد در آنها احراز می‌شود به عنوان مثال وقتی دانش‌آموز دارای نشانه‌های خطر است از طریق بررسی‌های تشخیصی و بالینی متوجه می‌شویم که آیا اختلال مصرف مواد دارد یا خیر.

این موارد مراحل شناسایی در پروژه مشترکی است که از سال تحصیلی 92-93 آغاز شده است و در قالب این بررسی‌ها متوجه شدیم دانش‌آموزانی هستند که خانواده  آنها دارای متغیرهای سالم است اما فرزند دارای نشانه‌های خطر ابتلا به مصرف مواد مخدر است همچنین محیط یکی از متغیرهای تأثیرگذار است.

کیایی: از سال 92 که این پروژه تعریف شد چند اتفاق افتاد و آموزش و پرورش شیوه‌نامه‌ای را به استان‌ها ارسال کرد تا مشخص شود غربالگری چگونه انجام خواهد شد پس از آن مرحله مداخله، ارجاع و پیگیری‌های بعدی است و کارگاه‌های آموزشی بدین منظور برگزار شد. یک سال بعد یعنی در سال تحصیلی 93-94 ستاد مبارزه با مواد مخدر کارگروه تخصصی با حضور نمایندگان 4 نهاد تشکیل داد و با همراهی یکدیگر شیوه ناه مشترکی را تدوین کردیم که این شیوه نامه بهار سال 94 بین 4 نهاد مبادله شد و میثاق کار قرار گرفت.

برای تحکیم موضوع نیز شیوه‌نامه مدیریت فوریت‌های اجتمای یا اورژانس اجتماعی از جمله در حوزه اعتیاد و مصرف مواد مخدر را  برای ادارات آموزش‌وپرورش ارسال کردیم و نتیجه این شد که در سال‌های تحصیلی 92-93 و 93-94 مراحل آزمایشی درحد مداخله مختصر طی شد و سال تحصیلی گذشته مرحله مداخله مختصر به مداخلات سطح بالاتر ارتقا یافت و با این هدف در آغاز سال تحصیلی گذشته دستورالعمل جامع‌تری را با اشاره ویژه به اینکه مداخلات به سطوح بالای تخصصی ارتقا یابد به ادارات آموزش‌وپرورش ابلاغ کردیم.

برای ادارات آموزش‌وپرورش نیز مدیر مورد تعیین کردیم که باید در دوره‌های آموزشی شرکت کنند،‌این افراد مسئول پیگیری و مدیریت پرونده مربوط به دانش‌آموزان در معرض خطر در سطح آن شهر هستند.

کیایی: هم‌اکنون در رسانه‌ها گفته‌می‌شود یک درصد دانش‌آموزان معتاد هستند اما نتایج پروژه ما چه می‌گوید؟

یک درصد از دانش‌آموزان معتاد هستند یعنی جمع زیادی از افراد وابستگی به مواد مخدر دارند در حالی که پروژه میدانی مدیریت مورد با نام مددکاری اجتماعی در مدرسه که در حال فعالیت است حکایت از آن دارد در سال تحصیلی گذشته یک درصد از دانش‌آموزان در معرض خطر شناسایی شدند یعنی 136 هزار دانش‌آموز در معرض خطر مصرف مواد مخدر هستند اما افرادی که مصرف مواد داشتند 3 هزار و 600 نفر هستند.

این 136 هزار نفر دانش‌آموزانی هستند که نشانه‌های خطر را دارند یعنی متغیرهای روانی، اجتماعی و محیطی موید این است که این افراد ریسک خطر ابتلا به مصرف مواد مخدر را دارند  و بر اساس اقدامات تشخیصی متوجه شدیم از میان  آنها 3 هزار و 600 نفر حداقل یک بار مصرف کننده مواد مخدر بودند بنابراین اختلال مصرف مواد در آنها احراز شد و این افراد به مراکز درمانی ارجاع شدند و با همراهی دانشگاه‌های علوم پزشکی تحت درمان سرپایی یا بستری قرار گرفتند.

کیایی: موادی که این دانش‌آموزان مصرف می‌کردند بسته به نوع جغرافیا متفاوت بود یعنی مواد سبک و سنگین مانند شیشه مصرف می‌شد اما بیشتر آنها مصرف‌کننده مواد سبک هستند یعنی مواد مخدر صنعتی استفاده نمی‌کردند. اغلب دانش‌آموزان مصرف کننده مواد نیز پسران در گروه سنی بالای 15 سال هستند.

با استمرار این پروژه و هاهنگی‌های ایجاد شده در سال تحصیلی جاری موفق خواهیم شد با ابزارهای دقیق‌تر تعداد افرادی که دارای نشانه‌های خطر یا اختلال مصرف مواد مخدر هستند را با دقت بیشتری شناسایی کنیم.

آنچه که ما نیز به آن رسیده‌ایم این است که یک درصد دانش‌آموزان در معرض خطر مصرف مواد هستند همچنین دانش‌آموزانی که مصرف کننده مواد هستند تحت بررسی و درمان قرار گرفتند و خدمات معاضدت تحصیلی به آنها ارائه شد تا درس عقب نمانند.

کیایی: در جلسه نخست تصمیم گرفته شد تا راجع به اعتیاد،‌ طلاق و حاشیه نشینی بررسی‌ها و اقدامات لازم انجام شود و در جلسه اخیر گزارش اقدامات فوق‌العاده دستگاه‌ها تشریح شد و آموزش‌وپرورش نیز در زمینه اقدامات خود در حوزه رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی گزارشی را ارائه کرد.

باید توجه داشت که مصرف مواد مخدر آسیب‌های دیگری را نیز به همراه دارد به گونه‌ای که گاه دانش‌آموز علاوه بر مصرف مواد نشانه‌های خودکشی نیز دارد و در هنگام بستری باید علاوه بر مصرف مواد مخدر مصرف مواد مخدر به لحاظ افکار خودکشی نیز تحت درمان قرار بگیرد.