با به‌کارگیری زیردریایی‌ها در عملیات‌های نظامی، فصل جدیدی در تاریخ نبردهای دریایی رقم خورد. زیردریایی، مهمترین عیب کشتی‌ها را ندارد که آن هم به‌دلیل توانایی غوطه‌ور شدن زیر آب و مخفی ماندن از دید چشم‌ها و برد مؤثر سلاح‌های معمولی است.
طی بیش از یک‌صد سال گذشته، توسعه زیردریایی‌ها برای مقاصد نظامی ادامه یافته است و با پیشرفت فناوری در زمینه مهندسی مکانیک دریا و بعداً افزوده شدن سامانه‌های دیجیتال و موشک‌ها، کارایی این وسیله جنگی افزایش چشمگیری یافت.
نقش تعیین‌کننده زیردریایی‌ها در نبردهای دریایی گذشته و قابلیت‌های بالای آن در مخفی ماندن از دید دشمن و ترکیب با تسلیحات پیشرفته، امروزه آن را تبدیل به یک سلاح استراتژیک کرده است که حتی در اختیار داشتن تعداد اندکی از آن می‌تواند در زمان صلح، نقش بازدارندگی مؤثر و در زمان جنگ، برتری‌های رزمی مؤثری به‌دنبال داشته باشد.
با شروع جنگ سرد در قرن بیستم، گونه‌ای جدید از زیردریایی‌ها با پیشران اتمی ساخته شد. نیروی محرکه این زیردریایی‌ها از یک راکتور هسته‌ای کوچک تأمین شده است و تا مدت چند سال و در نمونه‌های جدید تا آخر دوره عمر کاری نیاز به سوختگیری ندارد و در نتیجه می‌تواند به‌طور نامحدود از نظر زمانی به دریانوردی بپردازد.
در دوران جنگ سرد زیردریایی‌های اتمی حامل موشک‌های بالستیک قاره‌پیما به‌عنوان ابزار مهمی برای موازنه قوا عمل کردند و حتی شوروی سابق با این موشک‌های شلیک‌شونده از زیردریایی اقدام به قرار دادن ماهواره در فضا کرد.
با وجود توانایی‌های چشمگیر زیردریایی‌های اتمی، زیردریایی‌های دیزل ــ الکتریک مشتری خود را در نیروهای دریایی دارند که به‌دلیل نیازهای عملیاتی چون حرکت در آبهای کم‌عمق، سروصدای کمتر (با به‌کارگیری موتور الکتریکی زیر آب) و قابلیت‌های تهاجمی برای درگیری با زیردریایی‌های دشمن است، ضمن اینکه کشورهای دارنده زیردریایی اتمی، آن را برای فروش به کشورهای دیگر ارائه نمی‌کنند.
امروزه عمده زیردریایی‌های مورد استفاده در جهان همچنان از نوع دیزل الکتریک هستند هرچند که طرح‌هایی نیز برای زیردریایی‌های تهاجمی اتمی با دوره عمر 30 سال و بدون نیاز به سوختگیری ارائه شده است.
اکنون فقط شش کشور در دنیا فناوری ساخت زیردریایی‌های اتمی را در دست دارند ولی کشورهای بیشتری توان تولید زیردریایی‌های متعارف (غیراتمی) را دارند.
از مزیت‌های عمده زیردریایی‌های غیراتمی نسبت به اتمی، سروصدای کمتر و مخفی بودن آنها می‌باشد. این زیردریایی‌ها در چند رده (کلاس) طبقه‌بندی شده‌اند که متخصصان دریایی کشورمان در رده‌های مختلف، اقدام به طراحی و ساخت نمونه‌های متناسب با شرایط اقلیمی و تهدیدات پیشِ‌رو نموده‌اند.
تصمیم برای ساخت زیردریایی در ایران، به اوائل دوران جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران بازمی‌گردد. طرحی توسط شهید چمران برای این منظور در دست اقدام قرار گرفت اما با وجود تلاش‌های جهادی به‌علت پیچیدگی‌های متعدد ساخت زیردریایی‌ها به ثمره نهایی نرسید.
پس از پایان جنگ سه فروند زیردریایی رده کیلو (Kilo) از روسیه خریداری شد که در دهه 1990 به ایران تحویل داده شدند. این زیردریایی‌ها در رده بهترین نمونه‌های دیزل ــ الکتریک دنیا بودند که با 2300 تن وزن جابه‌جایی روی آب و تا 3950 تن زیر آب قابلیت حمل 18 اژدر یا 24 مین دریایی را دارند. 6 محفظه اژدر در جلوی این زیردریایی 74متری وجود دارد. دو ژنراتور دیزل 1000کیلوواتی و یک موتور 5500 تا 6800 اسب بخار در زیردریایی کیلو به‌کار گرفته شده است.
زیردریایی رده کیلو در نیروی دریایی ارتش
زیردریایی‌های کیلو جزو کم‌سروصداترین نمونه‌های دنیا هستند. با فرارسیدن زمان تعمیرات نیمه‌اساسی آنها، متخصصان نیروی دریایی ارتش دست به کار شده اولین فروند از این زیردریایی‌ها با نام طارق را به‌صورت کاملاً بومی و به‌کمک صنایع مختلف وزارت دفاع در ایران تعمیر کردند.
قطعات و تجهیزات بسیاری نیز برای این زیردریایی به‌صورت بومی ساخته شد، مثال بارز آنها ساخت باتری‌های مختلف موجود در این زیردریایی است که نقشی اساسی را در مدت زمان دریانوردی آن زیر آب دارد ضمن اینکه اهمیت‌های فنی بالایی از نظر قابلیت اطمینان و ایمنی برای آن مطرح است.
از نظر تسلیحاتی نیز بهبودهایی در زیردریایی‌های رده طارق ایران ایجاد شد که مهمترین آن توانایی شلیک موشک کروز ضدکشتی از زیر آب است.
زیردریایی رده کیلو
اما شرایط محیطی خلیج فارس با عمق چند ده متر، تنگه هرمز و آبهای ساحلی ایران، نیازمند زیردریایی با طراحی خاص خود بود. نهنگ اولین طرحی بود که در داخل با مشارکت وزارت دفاع و دانشگاه‌ها به ثمر رسیده به‌عنوان گام اول، به‌صورت تحقیقاتی وارد خدمت در نداجا شد.
زیردریایی نهنگ
با تجربیات کسب‌شده از نهنگ، زیردریایی غدیر بر اساس یک طرح خارجی در خط تولید قرار گرفته تعداد زیادی از آن به خدمت ارتش در آمد. در سالهای مختلف، نمونه‌های جدیدتر غدیر به‌مرور به تجهیزات پیشرفته‌تر مجهز شدند به‌طوری که این زیردریایی امروزه مجهز به سامانه‌های شناسایی پیشرفته است و توان شلیک موشک‌های کروز ضدکشتی را نیز دارد.
زیردریایی غدیر
زیردریایی‌های کوچک کلاس غدیر نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز به‌دلیل طراحی خاص خود به‌شکل بسیار مطلوبی برای منطقه خلیج فارس مناسب هستند و توانایی عملیاتی بالایی را در اختیار نیروی دریایی ارتش می‌گذارند. البته در طراحی این زیردریایی و برنامه‌های ارتقای آن شرایط اقلیمی دریای عمان نیز در نظر گرفته شده است.
غدیر به‌صورت گسترده در نیروی دریایی ارتش به‌کار گرفته شده است
این زیردریایی 29متری که وزن جابه‌جایی آن 115 تن است قابلیت قرارگیری در بستر دریا را دارد و در این وضعیت سامانه‌های راداری توانایی ردگیری آن را ندارند. دو محفظه اژدر برد بلند با قطر 533 میلی‌متر که قابلیت شلیک موشک کروز ضدکشتی نیز از آنها وجود دارد جلوی زیردریایی غدیر تعبیه شده است.
در ادامه، متخصصان کشورمان برای رفع نیازهای بالاتر از دفاع ساحلی، طراحی زیردریایی بومی فاتح را در دستور کار قرار دادند. زیرسطحی 527تنی فاتح به‌عنوان یک زیردریایی نیمه‌سنگین تلقی می‌شود و تناژ آن در زیرسطح 593 تن است. این زیردریایی از نظر مشخصات عملیاتی بسیار برتر از غدیر بوده و توانایی حرکت در عمق 200 متر را به‌صورت عادی دارد و بیشینه عمق قابل دستیابی برای آن نیز 250 متر است. فاتح توان دریانوردی به‌مدت 35 روز را دارد.
زیردریایی فاتح
فاتح که طول 43.5 متر و عرض 4.5 متر دارد از 4 مقر پرتاب اژدرهای 533میلی‌متری برخوردار است و توانایی حمل 8 مین دریایی را نیز دارد. زیردریایی فاتح هرچند تنها 23 درصد وزن روی آب زیردریایی‌های رده کیلو را دارد اما در عمده مشخصات عملکردی به 75 درصد تا بیش از 80 درصد از توانایی زیردریایی مطرح کیلو دست یافته است.
در ساخت زیردریایی فاتح بیش از 412هزار قطعه با دستیابی و بومی‌سازی 76 عنوان فناوری روز دنیا به‌کار رفته است. این فرایند بیش از 4 میلیون و 200هزار نفرساعت کار را شامل شده است. شبکه‌ای از 48 مرکز طراحی، 120 مرکز صنعتی، 80 شرکت دانش‌بنیان و 57 مرکز دانشگاهی و 195 مرکز پژوهشی کشور در ساخت زیردریایی فاتح نقش داشته‌اند.
گام بعدی نیز دستیابی به زیردریایی سنگین با تعریف نداجا با قابلیت حمل تسلیحات بیشتر و برد عملیاتی بالاتر در دریاهای دورتر بود. پروژه زیردریایی بعثت برای رفع این نیاز تعریف شد.
در سالهای گذشته از بعثت به‌عنوان زیردریایی 1200تنی یاد می‌شد که از این لحاظ، یک پله بالاتر از فاتح قرار می‌گرفت. اما در سال گذشته اعلام شد قرار است بعثت زیردریایی با تناژ جابه‌جایی بیش از 3000 تن باشد.
در این‌صورت باید گفت که این زیردریایی، حتی 30 درصد سنگین‌تر از رده کیلوی روسی بوده و حدود 6 برابر سنگین‌تر از فاتح خواهد بود، در نتیجه برای ساخت و عملیاتی کردن زیردریایی بعثت، توان دانشی و فنی صنایع مرتبط در کشور نیز مستلزم یک جهش قابل توجه بوده است؛ امری که در سالهای گذشته و در راستای فراهم کردن مقدمات ساخت پروژه عظیم زیردریایی بعثت صورت پذیرفته است. مدت زمان ساخت زیردریایی‌هایی در رده 4000 تن به‌طور معمول بین 50 تا 60 ماه به‌طول می‌انجامد.
بعثت به‌واسطه تناژ و قاعدتاً ابعاد بزرگتر، توان حمل تعداد و حجم تسلیحات بیشتر و متنوع‌تر را نسبت به کیلو خواهد داشت ضمن اینکه پیشرفت‌های صنایع کشورمان در ساخت زیرسامانه پیشرفته و با حجم کمتر و قابلیت اطمینان بیشتر نیز به کمک زیردریایی بعثت در افزایش هرچه بیشتر توانمندی‌های شناسایی، رزمی، برد و طول مدت عملیات و بقاپذیری در میدان رزم خواهد آمد. قطعاً تجربه 30ساله استفاده عملیاتی در آبهای دور و نزدیک و البته تعمیرات سنگین زیردریایی‌های کیلو در رده نیمه‌اساسی در داخل کشور به کمک متخصصان ایرانی در طراحی بعثت آمده است.
به‌گفته فرمانده نیروی دریایی ارتش، کارهای مطالعات، طراحی‌های اولیه و طراحی دقیق زیردریایی بعثت به پایان رسیده است و کار ساخت اولین فروند از آن در سال 1399 شروع خواهد شد. از دیگر نکات مهمی که امیر دریادار خانزادی در مورد ویژگی‌های زیردریایی بعثت اعلام کرده است استفاده از موتورهای الکتریکی بدون جاروبک یا براشلس و به‌کارگیری پرتابگرهای عمودی موشک در این زیردریایی است.
موتورهای الکتریکی دارای تعدادی قطعه مکانیکی هستند که علاوه بر تأثیر منفی در بازدهی، سبب ایجاد سروصدا یا نویز می‌شوند و نیاز به بازبینی‌ها و تعمیرات را نیز بیشتر می‌کنند. موتورهای براشلس، از نتایج پیشرفت در صنعت ساخت موتورهای الکتریکی در دهه‌های اخیر بوده‌اند.
دستیابی متخصصان کشورمان به این فناوری نیز به‌صورت بومی صورت گرفته و سبب کاهش بیش از پیش سطح سروصدای تولیدی از موتور زیردریایی که از عوامل کشف آن توسط سامانه‌های شناسایی دشمن است می‌شود.
علاوه بر براشلس شدن موتورهای الکتریکی، پیشرفت مهم دیگری در زمینه رانش زیردریایی‌ها در کشور حاصل شده است و آن هم ساخت سامانه رانش مستقل از هوا است.
این رانش نوع خاصی از سوخت را حمل می‌کند که با ترکیب چند ماده شیمیایی انرژی تولید می‌کند و با استفاده از آن با تولید برق، باتری زیردریایی را شارژ می‌کند. البته این سامانه نیز محدودیت‌های خاص خود را دارد و مدت زمان زیر آب ماندن زیردریایی را در حدود 2 تا 3 برابر نسبت به زیردریایی‌های دیزل الکتریک افزایش می‌دهد.
نسل اول این سامانه که به‌صورت بومی و پس از سالها تلاش و آزمایش‌های سختگیرانه در کشور ساخته شده است، در زیردریایی فاتح4 به‌کار گرفته خواهد شد. لازم به ذکر است که هم‌اکنون زیردریایی‌های فاتح2 و فاتح3 در فرایند ساخت خود، در مراحل تجهیز هستند.
اما گام آخر در حوزه سامانه‌های رانش زیردریایی‌ها، استفاده از راکتورهای هسته‌ای کوچک است، در واقع یک نیروگاه اتمی بسیار کوچک طراحی و داخل زیردریایی نصب می‌شود. با انرژی الکتریکی حاصل از این نیروگاه، موتورهای زیردریایی قابلیت به حرکت در آوردن پروانه‌های محرک را خواهند داشت.
سامانه رانش اتمی مزایا و معایب خاص خود را دارد اما مزیت فعلاً بی‌رقیب آن، امکان طول مدت دریانوردی نامحدود و در واقع به‌میزان عمر کاری زیردریایی است، در واقع با تزریق سوخت به‌میزان کافی، امکان دریانوردی بدون سوختگیری تا 30 سال نیز در زیردریایی‌های اتمی جدید، ایجاد شده است.
البته سایر عوامل محدودکننده مانند آذوقه، تسلیحات و تحمل خدمه به‌قوت خود باقی است.
از نظر دانشی و فنی، صنعت دفاعی کشور، توان توسعه چنین نیروگاه اتمی کوچکی را دارد و به‌گفته فرمانده نیروی دریایی ارتش، «در ساخت زیردریایی‌های بزرگتر از فاتح این قابلیت در وزارت دفاع به‌صورت بومی وجود دارد و قطعاً برنامه توسعه رانش زیردریایی در دستور کار نیروی دریایی قرار دارد.»
البته از اینکه طرح و برنامه زیردریایی‌های بزرگتر از فاتح، آیا تنها شامل بعثت می‌شود یا نه، مشخص نیست اما در دنیا تقریباً تمام زیردریایی‌های اتمی، تناژ جابه‌جایی بیش از 5000 تن زیر آب را دارند.
در نتیجه احتمال در دستور کار بودن زیردریایی بزرگتر از بعثت که ویژگی‌های آن شامل بهره‌گیری از رانش هسته‌ای برای دریانوردی نامحدود باشد، نسبت به توسعه راکتور اتمی کوچک در حد زیردریایی بعثت، بیشتر به‌نظر می‌رسد.
بر اساس تناژ، طول و عرض بدنه زیردریایی‌های خارجی هم‌رده با بعثت، می‌توان بر اساس تناژ فرضی 3000 تا 3200 تن برای جدیدترین زیردریایی ایرانی، طول 74.5 تا 75.8 متر و عرض بدنه 8.1 تا 8.3 متر را تخمین زد. در زیردریایی‌های مشابه وزنی بعثت که از فناوری‌های پیشرفته در زیرسامانه‌های آنها بهره گرفته شده تعداد خدمه مورد نیاز به 35 تا 45 نفر کاهش یافته است.
در زیردریایی فاتح، 12 نوع سونار مختلف نصب و به‌کارگیری شده است. تجربیات عملکردی این سامانه‌ها و نیز نمونه‌های به‌کارگیری‌شده در زیردریایی غدیر، سبب می‌شود متخصصان کشور با تجربه بالاتری از کارکرد در محیط عملیاتی و سطح آمادگی فناوری بالاتر این سامانه‌ها، برای تجهیز زیردریایی بعثت دست به کار شوند.
البته در روی دیگر سکه، پوشش‌های عایق صوتی و ضدسونار ساخت داخل نیز که روی زیردریایی‌های مختلف در کشور به‌کار گرفته شده است، کمک شایانی در افزایش بیش از پیش پنهانکاری زیردریایی بعثت خواهد نمود.
پوشش‌های عایق ساخت داخل روی زیردریایی طارق از رده کیلو
با توجه به زیردریایی‌های خارجی هم‌رده با بعثت، احتمالاً 6 محفظه اژدر جلوی بعثت تعبیه خواهد شد که اژدرهای برد بلند والفجر و موشک‌های کروز ضدکشتی فعلی ایرانی که تا برد 300 کیلومتر معرفی شده‌اند قابلیت شلیک از این محفظه‌ها را خواهند داشت.
همان‌طور که توسط فرمانده نیروی دریایی ارتش تصریح شده است، بعثت همچون زیردریایی‌های تهاجمی پیشرفته خارجی، به سیلوهای پرتاب عمودی موشک مجهز می‌شود. سیلوهای عمودی سبب اشغال فضای کمتری در زیردریایی می‌شود و با توجه به آماده شلیک بودن موشک‌ها در آن، نیاز به خدمه برای جابه‌جایی سلاح به محفظه پرتاب را آن‌طور که در محفظه‌های جلویی وجود دارد نخواهد داشت.
این موشک‌ها می‌تواند از انواع ضد کشتی، ضد زیردریایی و از همه مهمتر ضد اهداف زمینی باشد، در این صورت بعثت به یک سلاح راهبردی در دست نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده و قابلیت تأثیرگذاری بالایی چه در امر بازدارندگی نظامی و چه در زمان جنگ احتمالی برای ضربه زدن به دشمن را در خطوط دریانوردی، اهداف ساحلی و اهداف حیاتی در عمق سرزمین خواهد داشت.
موشک‌های کروز ضد اهداف زمینی که در ایران ساخته می‌شوند در بردهای 700، 1350 و 2000 کیلومتر معرفی شده‌اند. ترکیب برد موشک‌های کروز با برد حدود ده‌هزار کیلومتری که در زیردریایی‌های در رده بعثت قابل کسب است شعاع تأثیرگذاری تهاجمی زیردریایی بعثت را به حد مطلوبی می‌رساند.
ترکیب ویژگی‌های تسلیحاتی قابل کسب در تناژ بالای 3000 تن با سطح بالای پنهانکاری ذاتی زیردریایی‌ها و البته برد بالا و ماندگاری زیاد زیر آب سبب می‌شود تا نیروی دریایی ارتش به قابلیت وارد کردن ضربه‌های کاری و ناگهانی به عمق راهبردی دشمنان کشور دست پیدا کند.
