یکی از مباحث مهمی که به ویژه اخیرا در کانون توجه مسوولان و متخصصان قرار گرفته، بحث آسیب شناسی در حوزه سلامت روان است؛ موضوعی که تنها صحبت درباره آن کافی نیست و نیاز به اجرا و کاربست شیوه های عملی برای درمان در جامعه دارد.
با توجه به لزوم اهمیت مسائل روانی و هشدارهایی که نسبت به وضعیت سلامت روان در کشور وجود دارد، پژوهشگر ایرنا چندی پیش به گفت وگو با رئیس نظام روانشناسی و مشاوره پرداخت؛ دکتر حاتمی دراین گفت وگو، افسردگی را به عنوان مهمترین مشکل امروز جامعه ایران مطرح کرد. مساله ای که نیاز به پردازش و توجه، به ویژه در بحث تخصیص یارانه های دولتی در بحث درمان مشکلات روان از سوی دولت را دارد.
در روزهای اخیر موضوع سلامت روان بار دیگر به جهت صحبت های «سیعد نمکی»، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مطرح شد. نمکی در توضیح طرح بسیج ملی آمایش بیماری‌های اعصاب و روان در سطح کشور اعلام داشته است: از برنامه‌های پیش روی ما بحث mental health یا همان سلامت روانِ جامعه است که آمایش آن به شیوه بسیج ملی و با همان شیوه که پیشتر آمایش فشار خون عمومی صورت گرفت، قرار دارد. آمایش سلامت روان جامعه و ادغام این آمایش به شیوه یک شبکه در نظام سلامت کشور برنامه مشخص و تعبیه شده‌ای است که پس از پرداخت در زمان آتی به استحضار مردم خواهد رسید.
وزیر بهداشت تاکید داشته است: طرح سلامت روان جامعه محدود به بیماری خاصی از مجموعه بیماری‌های اعصاب و روان نیست. رویکرد وزارت بهداشت نگاه جامع به بهداشت روان جامعه است. بحث ما این است که بهداشت روان جامعه نیاز به تلطیف و تعدیل دارد. این بهداشت روان ابعاد گسترده‌ای دارد. خشونت متبلور در جامعه، بهم ریختگی‌های روحی و روانی متظاهر و افسردگی که مسبب رنجش مردم هستند، نیاز به همت و همیاری عمومی دارد تا با تلطیف فضاهای اجتماعی و تعدیل رفتارهای اجتماعی مرتفع شوند. وزارت بهداشت در حال تنظیم و تدوین برنامه‌های لازم است.
با توجه به صحبت های بیان شده، نگاه به موضوع و هدف یعنی بحث ارتقای سلامت روان در جامعه قابل تقدیر است؛ اما مساله بر سر چگونگی و میزان تبدیل کلام به عمل در شرایط پیش رو است؛ یعنی بحث سلامت روانی جامعه به عنوان موضوعی که گام اول آن (یعنی آگاهی به مساله) برداشته شده است، زمانی می تواند ارتقا و بهبود یابد که نمودهای عملی و اجرایی شده گام های بعدی یعنی درمان را شاهد باشیم.
آنچه در ادامه می آید گفت وگوی پژوهشگر ایرنا با یک روانشناس در رابطه با شرایط تحقق سلامت و تلطیف وضعیت روانی جامعه است.
«نصرالله منصوری» روانشناس و مشاور خانواده با اشاره به صحبت های اخیر وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، تصریح کرد: تلطیف فضای روانی کشور نیاز به تصحیح چند سرفصل دارد؛ یعنی اگر بخواهیم به فضای روانی مطلوب در جامعه برسیم، باید یک سری کارهای انفرادی را انجام دهیم که همچنان با آنان مشکل داریم. متاسفانه ما هنوز هم در جامعه می بینیم که اکثر آقایان با بحث روانشناسی و مشاوره و سلامت روان مخالف هستند؛ همسران این مردان و خانم های برای حل مشکل می آیند ولی وقتی به شوهرانشان برای تداوم مشاوره مراجعه می کنند، با مقاومت مردان، با این توجیه مواجه می شوند که آقایان خودشان مشاور هستند و به همه مشاوره می دهند و نیازی به مشورت ندارند. در نتیجه در یکی از مهمترین گام ها باید این قشر عظیم جامعه، یعنی آقایان را به هر نحوی که صحیح است (با آگاه سازی به وسیله رسانه، مطبوعات و ...) توجیه کنیم که انسان و انسان عاقل در هر رشته ای و در هر جایی که نیاز است، باید به متخصص آن امر مراجعه کند.
منصوری بیان داشت: مساله دوم این است که باید وحدت نظری بین اعضای خانواده در بحث مشاوره و مسائل و مباحث مراجعه به روانکاوی، رواشناسی و روان درمانی ایجاد کنیم؛ یعنی بپذیرند که مشکل هست و حالا چگونه باید این مشکل را رفع و این گره را باز کرد.
«بخش دیگر این است که مردم به دلیل مشکلات معیشتی و مسائل اقتصادی (که به ویژه امروز به شدت با آن درگیر هستند)، هزینه های سلامت روان را گران ارزیابی کرده و از آن فرار می کنند؛ یعنی باخودشان می گویند که وقتی اجاره خانه و امرار معاش ما حل نشده، هزینه سلامت روان زائد است».
پیوندهای اعتقادی و سلامت روان
این روانشناس در تشریح پیچیدگی های مباحث روانی ادامه داد: بحث خشونت و حرف های آقای نمکی درباب خشونت در جامعه و نیاز به سلامت روان صحیح است، اما همه اینها یک زمینه و پیشنه دارد؛ مثلا در بحث استرس ما دو نوع استرس داریم: استرس منفی و استرس مثبت. افسردگی معمولا از استرس منفی نشات می گیرد، مردم هم چون این زمینه ها را نمی دانند، اگر نشانه ای از افسردگی را داشته باشند، خود را افسرده تلقی می کنند؛ در حالی که افسردگی ۳۴ نشانه دارد که ممکن است کسی یکی از آن ۳۴ نشانه را داشته باشد و دیگری هر ۳۴ نشانه را.
«تشخیص این مساله صرفا با مراجعه به متخصص و کارشناس ممکن است تا این مشکلات استخراج شوند و بیرون بیایند. در نشان اول افسردگی که اندوه و غصه است (اندوه ممکن است مقطعی باشد؛ مانند افسردگی به دلیل غم و اندوه از دست دادن یک عزیز و این به معنای افسردگی نیست) دوام و استمرار مهم است؛ یعنی اگر کسی به صورت مداوم قصه دار و محزون بودن اولین نشانه است؛ دومین نشانه اضطراب است که خود اضطراب ۱۹ شاخه دارد (که توضیح آن در این اینجا نمی گنجد)؛ می خواهم بگویم که تشخیص این اختلالات روندی زمان بر و چند شاخه دارد و ما اگر دنبال درمان این افسردگی هستیم که بنابر تعریف ایشان (وزیر بهداشت) تبدیل به خشونت نشود، دو راهکار داریم؛ یکی روانشناسی و روان درمانی و روانکاوی است که مثلا می توانیم با برگزاری همایش های عمومی (از طریق رسانه ملی یا یک سازمان مردم نهاد) اعلام کنیم که زنان و مردان بدون هزینه بیایند (و حتی یک چای و شربتی هم به شما می دهیم) تشریف بیاورید و در این محفل مشکلاتتان را بشنوید و ببینید که گره زندگی تان در کجاست و دنبال باز کردن آن باشید».
وی افزود: راه دیگر این است که دولت یک یارانه و کمکی را بابت این اجرای خدمات روانشناسی در کشور بدهد (که در زمان حاضر احتمالا نمی تواند یا نمی خواهد).
منصوری در باب اهمیت مسائل اعتقادی در بحث سلامت روان، خاطرنشان کرد: مساله دیگر و از روانشناسی بالاتر، متوسل شدن به دین و مذهب راستین و واقعی است که قرآن و ۱۴ معصوم برای ما تبیین کرده اند. خود من بارها این تجربه را داشته ام که در مشاوره های رو در رو، وقتی با مثال های دینی و احادیث ائمه صحبت می کنم، در مقایسه با زمانی که به صورت علمی و با نقل قول بزرگان روانشناسی صحبت می کنم (حتی برای آدمی که ظاهرا لاابالی نشان می دهد) بهتر دقت می کنند؛ چرا که این بزرگان دینی به حرف هایشان عمل می کرده اند، به خشم خود مسلط بوده اند و کظم غیظ داشته اند؛ امام عسگری (ع) می فرمایند: «الغضب مفتاح الکل شر»؛ غضب و ناراحتی کلید هر شر و بدی است؛ بنابراین استفاده از این راهکار موثر است.
«مثلا همین ایام محرم زمان خوبی است؛ شما نگاه کنید شب عاشورا که فردای آن امام حسین (ع) قرار است به شهادت برسند، با خانواده خودشان جلسه گذاشتند و با مهربانی با فزرندانشان صحبت می کنند. کدام روانشناسی ای بالاتر از این است که یک امام معصوم که مانند بسیاری از فرماندهان بزرگ دنیا در چنین زمانی باید مشغول جمع کردن فرمانده و سپاه باشد، با خانواده اش این گونه برخورد و رفتار می کند؟ اگر روی به سوی رهاوردهای این چنینی بزرگان دین بیاوریم، فکر می کنیم بتوانیم بر برخی مشکلات فائق بیاییم. البته این راه حل که کار یک شبه نیست چرا که این کاروان طوری خراب شده است و طوری ما به مشکل خورده ایم که بهبود چنین روندی زمان بر و هزینه بر است و دلسوزی می خواهد».
وی افزود: اما مساله مهم در این راستا این است که در جامعه و به ویژه زمان حاضر بیشتر آسیب شناسی ها، به حرف و شعار برگزار می شود؛ مثلا وزیر محترم این را گفته اند و قدرت کافی را در کابینه برای اجرایی کردن آن در مجلس و... دارند. اما معمولا از حرف پیش تر نرفته و اجرایی نمی شوند؛ باید یک چهارچوبی درست شود چراکه این که ما بیاییم و یک حرفی را بزنیم و برویم نمی شود. من به عنوان یک ایرانی و هموطن از شما و همکارانتان سپاسگزارم که در کار خبر و روزنامه و جریده زحمت می کشید و این فرهنگ را اشاعه می دهید؛ باید این را بیشتر کنیم و راه کارها زیاد است تا انشالله به خواسته و نظر وزیر بهداشت در باب تلطف روان جامعه برسیم.
آمایش روان و فشار خون قابل قیاس نیست
این روانشناس در واکنش به صحبت های نمکی که اجرای طرح سلامت روان را شبیه طرح آمایش فشار خون عنوان کرده بود، تاکید کرد: آمایش روان مانند آمایش خون نیست و مقایسه این دو موضوع اصلا شدنی نیست. مثلا در بحث سلامت روان و مشاوره، ما حداقل زمان یک ساعته ای را صرف می کنیم و تازه به ابتدای کار می رسیم؛ اما در بحث آمایش فشار خون، کمتر از ۵ دقیقه کافی است. این حرف مانند یکسان دانستن تشخیص روانشناس و دکتر داخلی است؛ در حالی که وقتی به دکتر داخلی بگویید، سرما خورده اید، تقریبا از حفظ است که چه دارویی باید تجویز کند ولی روان افراد با هم فرق دارد و ممکن است روان شما در جایی گره داشته باشد که روان من اصلا مشکلی در آنجا ندارد.
«در نتیجه به نظرم ایشان مباحث را تفکیک نکرده اند . کار روان درمانی رودرو و فردی (آدم ها نیاز دارند خصوصی صحبت کنند) جواب می دهد؛ البته همایش هم می تواند کمک کند و متمم باشد».
وی در ادامه و در تاکید بر لزوم همه جانبه نگری در بحث حل مشکلات سلامت روان بیان داشت: روزنامه آرمان ملی روز دوم شهریور درصفحه مربوط به مسائل خانواده، از نظر تحلیل های جامعه شناسان و روانشناسان اعلام کرد که ۸۰ درصد طلاق های ما مربوط به خیانت است؛ این موضوع را در یک همایش عمومی چطور می توان مطرح کرد؟ خانواده ای هست که فکر خیانت را نمی تواند بکند اما مردان و زنانی هستند که این گونه رفتارهایی را دارند و حل این مسائل باید به حالت خصوصی، انفرادی و رودررو باشند. در نهایت به نظر می رسد ما این موضوعات را می گوییم و می گذریم و فعلا عمقی بر قضایا و گفتار ما نیست؛ بخشی هم حتما مربوط به مسائل مالی و اقتصادی است.
«خانواده ای را می شناسم که به دلیل عقب افتادن اجاره، صاحبخانه برق را قطع کرده؛ یعنی یخچال و روشنایی این افراد قطع شده است. برای این خانواده و در این شرایط، هر آنچه از خدا و پیغمر و روانشناسی بگوییم، بی فایده است، چرا که اصلا نمی شنوند؛ در نتیجه علل متعددی موجد موضوع آفت های سلامت روان است که همه با هم باید ملحوظ نظر باشند».
منصوری در انتها خاطر نشان شد: یک دلیل بسیار مهم دیگر هم این است که آدم های جامعه ما نسبت به یکدیگر بی اعتنا شده اند؛ یعنی حرف هایی که زده می شود جدی گرفته نشده و دروغ پنداشته می شوند. اگر اعتماد عمومی را برگردانیم، زبان مردم با راستگویی و صداقت بسیار راحت تر می تواند تلطیف شود و به یک جای خوبی برسد تا این که ما حرفی بزنیم که عملی در آن نباشد و به یکدیگر دروغ بگوییم.
