یلدا؛ شب یادها و خاطره ها

چند روزی است که جنب و جوش برای استقبال از فصل زمستان و سپری کردن یک شب رویایی به نام یلدا در گوشه و کنار شهرها و روستاها مشاهده می شود، آیینی که از گذشتگان به ما رسیده و نوید بخش سنت دیرینه میزبانی از سرما و یا در اصطلاح عامیانه «ننه سرما» است.

هزاران سال است که ایرانی ها به رسم سنت دیرینه در آخرین شب پاییز هزار رنگ که گفته می شود طولانی ترین شب سال است، دور هم جمع می شوند و سعی می کنند لحظات خوبی را برای یکدیگر رقم بزنند.

یلدا از آنجا که در آیین دیرینه ایرانی ها جایگاه خاصی دارد را می توان شب یادها و خاطره ها دانست، یاد سنت های کهن، آداب و رسوم گذشتگان و هر آنچه انسان امروز را به گذشته پیوند می زند.

شب یلدا بهانه ای است برای مرور گذشته های دور، آیین اجداد و نیاکان و زنده نگهداشتن آداب و رسوم تا در گذر ایام به فراموشی سپرده نشود، و البته در کنار آن می توان راه های همدلی و همزبانی را آموخت و از کنار هم قرار گرفتن اعضای خانواده و دوستان بهره برد.

شاید در گذشته این دورهمی خانوادگی گرد یک کرسی و خوردن آجیل و هندوانه در ظروف گلی و مسی نمادی از شب یلدا بود اما امروز آیین و رسوم این سنت کهن شکلی نو به خود گرفته و در کنار هم بودن در این شب معنای دیگری به خود گرفته است.

این سنت کهن هر چند در گذر زمان و با وجود دسترسی انسان به انواع فناوری ها و وسایل ارتباط جمعی رنگ و بوی دیگری دارد اما اصل و ریشه این سنت که همانا گردهم آمدن اعضای خانواده و همدلی و همزبانی است هنوز زنده است و این را می توان از آماده شدن خانواده ها برای سپری کردن یک شب متفاوت در آستانه زمستان مشاهده کرد.

رسم جشن شب یلدا در زمانه ای که همه چیز به تسخیر تکنولوژی در آمده متفاوت شده و با آداب و رسوم گذشته فاصله گرفته است، اگر در روزهای دور، همگی گرد یک کرسی جمع می شدند و با شوق و اشتیاق به داستان ها و قصه هایی که بزرگترها نقل می کردند گوش می دادند امروز دیگر ردپایی از این دورهمی وجود ندارد.

در دنیای امروز که بیشتر ارتباطات با ارسال پیام و فعالیت در فضای مجازی رقم می خورد، گرامی داشت شب یلدا نیز از این قافله عقب نمانده و مردم با بهره گیری از این نوع وسایل ارتباطی به دلیل نوع شغل و زندگی خود در فضای مجازی صله ارحام را به جا می آورند.

در قدیم نقاط مختلف ایران برای برگزاری جشن شب یلدا سنت مخصوص به خود را داشتند از جمله در استان آذربایجان (شرقی و غربی) که رسم بر این بود در این شب خوانچه ای تزیین شده به خانه تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه ها را تزئین می کردند و شال های قرمزی را اطرافش می گذاشتند.

اما در استان مازندران شب یلدا بسیار با اهمیت و گرامی داشته می شود. در این شب همه مردم به خانه پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها رفته و ضمن دور هم نشینی و خواندن فال حافظ و فردوسی خوانی، به خوردن تنقلات و میوه بویژه انار و هندوانه و ازگیل می پردازند و با خوردن و نوشیدن و شنیدن صحبت ها و داستان های بزرگترها شب را به صبح می رسانند و معتقدند که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکی ها است.

مردمان استان فارس نیز در این شب سفره ای رنگین تر از نوروز تدارک می بینند سرشار از مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج ها و البته بازار حافظ خوانی جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی ها است.

اما آیین مرسوم در استان همدان نیز قابل تامل است، همدانی ها با نام فال سوزن فالی می گیرند، همه دور تا دور اتاق می نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می خواند. دختر بچه ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می زند و مهمان ها بنا به ترتیبی که نشسته اند شعرهای پیرزن را فال خود می دانند.

همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقه است در این شب خورده می شود. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مویز نیز خورده می شود که از معمول ترین خوراکی های موجود در ابن مناطق است.

در شهرهای خراسان نیز خواندن شاهنامه فردوسی در این شب مرسوم است. یکی از آیین های ویژه شب یلدا در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم می زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می افزایند.

در اردبیل نیز رسم است که خانواده ها شب یلدا دور هم جمع می شوند و تا پاسی از شب با هم شب نشینی می کنند. هنداونه، انار، پرتقال، تخمه و .ماهی پلو از جمله خوراکی هایی است که در استان اردبیل و در شب یلدا مرسوم است.

در توضیح شب چله آورده اند، 40 روز از زمستان که آغاز آن برابر است با اول جدی و هفتم دی ماه جلالی و 22 دسامبر فرانسوی، و پایانش برابر است با 16 بهمن ماه جلالی و سی‌ام ژانویه فرانسوی که به آن چله بزرگ زمستان گویند.

در ایران مرکزی چله بزرگ زمستان از آغاز زمستان که برابر است با آغاز دی ماه شروع می‌شود و مدت آن 40 روز است و چله کوچک زمستان از شب دهم بهمن ماه تا پایان بهمن ماه که مدت آن 20 روز است.

و اما چله کوچک 20 روز از فصل زمستان که آغاز آن از 17 بهمن ماه جلالی شروع می‌شود و در پنجم اسفند ماه پایان می‌یابد؛ و چله زمستان همان چله بزرگ است و گاه در تداول عامه کنایه از سرمای سخت باشد.

شب یلدا یا شب چله به هر بهانه و در هر سطحی که جشن گرفته شود، فرقی ندارد که سفره ای رنگارنگ از انواع تنقلات و میوه ها و شیرینی ها باشد یا ظرفی ساده از مقداری انار و میوه، باید جلوه ای از فضای امن و گرم خانواده و در کنار هم بودن را به نمایش بگذارد و لحظاتی را رقم بزند که در گذر روزگار با مرور خاطراتش، یادها و نام ها همواره زنده بماند واین آیین زیبا دست به دست به آیندگان نیز برسد.