ابولا از شایعه تا واقعیت

مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت در یادداشتی با عنوان "ابولا از شایعه تا واقعیت" به نقد و بررسی ابعاد شایعه ابولا در تبریز پرداخت.

متن یادداشت دکتر محمد مهدی گویا در پی می آید:

شایعاتی با عنوان "فوت 5 نفر در اثر بیماری ابولا در تبریز" در روزهای گذشته رسانه های رسمی و غیر رسمی کشور را تا اندازه ای تحت تاثیر خود قرار داد و علاوه بر سودی که نصیب برخی شایعه پراکنان نمود، سوالات نگران کننده متعددی را نیز در ذهن آحاد مردم ایجاد نمود که لازم است پاسخ داده شود.

بدون شک بهترین پاسخ ها در این شرایط صریح ترین، صادقانه ترین و شفاف ترین پاسخ ها هستند. واقعیت این است که با سرد شدن هوا در طی دو ماه گذشته، همانند سایر شهرها و استان های کشور در فصل سرد سال، در تبریز موارد بیماری آنفلوانزا که یک بیماری فصلی است به تدریج افزایش یافت (اتفاقی که همه ساله و در همه کشورها رخ می دهد و معمولا با گرم شدن هوا تعداد بیماران نیز کاسته شده و همه گیری فصلی پایان می پذیرد).

همه می دانند، ویروس ابولا تنها در برخی خفاش ها و میمون های بزرگ حیات وحش در مناطق مشخصی از آفریقا وجود دارد و فقط افرادی به این بیماری مبتلا می شوند که با حیوان الوده یا بیمار مبتلا به ابولا و خون و ترشحات بدنش تماس نزدیک داشته باشند، و برای اینکه پزشکی به وجود این بیماری در بیمار خود شک نماید و خانواده او را نگران نماید باید سابقه سفر به آفریقا را از او و اطرافیانش جویا شود. هیچکدام از بیماران تبریز سابقه سفر به کشورهای گرفتار ابولا در غرب آفریقا را نداشتند.

از طرفی هرچند بیماری ابولا یک بیماری تنفسی نیست اما اشتباه یک دانشجوی پزشکی در هنگام پرونده نویسی، رعایت نکردن دستورالعمل های کشوری، باعث شد که با برچسب نادرست زدن "بیماری ابولا" به یک بیمار تنفسی شدید ناشی از ویروس آنفلوانزا، اولین هسته های شایعه شکل گرفت. به تدریج با انتشار این شایعه در رسانه های رسمی و غیر رسمی، همانند گلوله برفی که در سرازیری قرار گرفته است و به سرعت بزرگ و بزرگتر می گردد، این شایعه برای بسیاری از افراد به یک باور قلبی تبدیل گردید و سیستم بهداشتی کشور را به پنهان کاری متهم نمودند.

متاسفانه برخی رسانه های رسمی نیز بدون اینکه از مرجع قانونی و رسمی بیماری های واگیر کشور، یعنی مرکز مدیریت بیماری های واگیر استعلام نمایند اقدام به انتشار این خبر نمودند.

هرچند اولین پزشکی که برچسب ناصحیح ابولا را برای بیماری مبتلا به آنفلوانزای شدید مطرح نموده بود، متوجه اشتباه خود گردید اما دیگر شایعه ساخته و منتشر شده بود. بر همگان مسلم است که موضوع بهداشت و سلامت و علی الخصوص بیماری های عفونی واگیر که می توانند باعث همه گیری های گسترده شوند موضوعی نیستند که بشود آنهارا بازیچه مقاصد سیاسی و اقتصادی گروهی اندک قرار داد و رابطه بین مسئولین بهداشتی هر کشور با آحاد مردم باید همواره در قالب صداقت بیان، اعتماد و گفتگوی شفاف باقی بماند، چراکه همکاری دو سویه مردم و مسئولین بهداشتی منطقه ای و ملی برای پیش بردن برنامه های سلامت یک امر تسهیل کننده است (برنامه قابل افتخار ریشه کنی فلج اطفال در کشور جمهوری اسلامی ایران از جمله مصادیق این موضوع می باشد).

بیماری ابولا اساسا یک بیماری تنفسی نیست و اشتباه گرفتن آن با موارد شدید بیماری ویروسی آنفلوانزا از نظر کلینیکی بسیار بعید به نظر می رسد، اما این اتفاق رخ داد! همچنان که در طی دوسال گذشته نیز اشتباهات کلینیکی مشابهی در بسیاری از کشورهای جهان بوقوع پیوست.

شایعه ها همیشه به همین راحتی ساخته می شوند اما واقعیت آن است که کارشناسان و متخصصانی که با موضوع طغیان بیماری های واگیر در جهان و تاریخچه پر فراز و نشیب این بیماری ها آشنایی دارند بخوبی می دانند که جزء لاینفک و حاشیه همیشگی اینگونه طغیان ها، همانا ساخته شدن و انتشار شایعات متعدد می باشد.

تجربیات مشابه در سایر نقاط جهان بخوبی نشان داده است که در جریان طغیان های بیماری های عفونی، همواره برخی رسانه های غیررسمی و کم مخاطب با انگیزه جلب توجه بیشتر مخاطبان و کسب سود بیشتر از طریق ایجاد شایعه و ترس و دل نگرانی عمومی، دست به ساخت شایعه و یا تحریف آمار و سخنان مسئولین بهداشتی می زنند.

پیدایش شایعه ها در همه گیری ها در همه جای دنیا امری اجتناب ناپذیر است اما نکته قابل تامل اینجاست که زمانی که شایعه ها از زبان رسانه های قابل اعتماد مردم و بدون استعلام از مرجع قانونی اطلاعات بیماری های واگیر کشور (مرکز مدیریت بیماری های واگیر در وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی) منتشر شوند، کم کم یک امر غیر واقعی به شکل یک باور واقعی به عموم مردم تلقین می گردد. نهایتاً با بررسی سریع میدانی و ارزیابی واقعی بودن یا نبودن خبر توسط کارشناسان فنی و مسئولین بهداشتی کشور و پس از اثبات شایعه بودن آن، خبر توسط مسئولین بهداشتی تکذیب می شود، اما گاهی این شایعه سازی ها علاوه بر خدشه وارد کردن به رابطه صادقانه مسئولین بهداشت و آحاد جامعه، می توانند باعث بروز رفتارهای غیربهداشتی و گسترش بیشتر بیماری های معمول جامعه گردد.

مصداق نزدیک و ملموس این سهل انگاری در اشاعه خبرهای کذب بهداشتی را می توان در آفریقا و در جریان همین بیماری ابولا پیدا کرد. به تایید کارشناسان و دانشمندان مطرح بهداشتی جهان، یکی از دلایلی که این بیماری در کشورهای غرب آفریقا ریشه دوانید و شعله ور شد وجود خرافات و شایعه های مختلف بود که باعث شد همکاری مردم با نظام سلامت شان به حداقل ممکن برسد و رفتارهای غیربهداشتی در نوع درمان بیماران و دفن اجساد عفونی ترویج یابند.

در حقیقت شایعه نه تنها برای آتش همه گیری ها مانند بنزین عمل می نماید و آنرا شعله ور تر می کند بلکه مانع خدمت رسانی تیم های بهداشتی درمانی به مناطق آسیب دیده می شود. برخی افراد ممکن است گمان کنند که وجود شایعه و ایجاد نگرانی می تواند باعث هوشیار سازی و ایجاد حرکت در مسئولین بهداشتی کشورها برای پاسخ هر چه سریعتر به آسیب دیدگان شود، درحالیکه ضمن احترام به رسالت خبررسانی سریع باید اذعان نمود که در مورد بیماری های واگیر و سلامت مردم حقیقت چیز دیگری است. تجربه تلخ و خسارات سنگین ابولا در غرب آفریقا پاسخ این سوال را به روشنی بیان می دارد.

سونامی شایعات و ابهامات متعدد بی پاسخ در نهایت مانند بنزینی شعله های آتش این طغیان خانمان برانداز را سرکش تر و سوزان تر نمود تا جایی که مردم نه تنها به سیستم پزشکی و خادمان بهداشتی درمانی خود بدبین و بی اعتماد شدند بلکه بیماران خود را به جای انتقال به بیمارستان در خانه نگه می داشتند و کم کم خیابان ها پر شد از جسد های رها شده و حتی بدتر از آن زمانی بود که حملات مسلحانه به بیمارستان ها و عملیات رها سازی بیماران انجام پذیرفت.

هرچند ابولا از راه مصرف میوه و غذا منتقل نمی شود اما بسیاری از افراد و سایت های شایعه ساز آمرانه و یا ناآگاهانه گاهی عنوان می کنند که میوه یا آب و غذای آلوده علت انتقال بیماری است. برای روبرو شدن با ابولا به عنوان بیماری ای که ترس و شایعه اش جلوتر خودش به شهرهای کشور می رسد و شعله های شایعات و اخبار نادرست پیش از خود بیماری خسارت به بار می آورد باید هماهنگی نزدیک و صمیمانه ای بین رسانه ها و مسئولین بهداشتی کشورها حاکم باشد.

مرجع رسمی و پاسخگو به ابهامات و سوالات مرتبط با بیماری های واگیر در کشور ما "مرکز مدیریت بیماری های واگیر" در وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی می باشد. مرکز مدیریت بیماری های واگیر تجربیات درخشانی در کنترل همه گیری ها با حفظ آرامش در سال های گذشته دارد و طغیان های مهمی مانند وبا، تب کریمه کنگو، اسهال های خونی و ... را مدیریت نموده است و با اطلاع رسانی صحیح برنامه های بزرگی را مانند واکسیناسیون سرخک و فلج اطفال (و بسیاری برنامه های ملی دیگر از این قبیل) را با همکاری رسانه ها و همیاری مردم و بسیج آحاد مردم به سرانجام رسانده است.

انتظار می رود که در مواقعی که اخبار داغ و مخاطب پسند اما نگران کننده ای به دست خبرنگاران می رسد اولین اقدامشان تماس با روابط عمومی وزارت بهداشت و کسب اطلاع دقیق از مرکز مدیریت بیماری های واگیر باشد و مطمئن باشند که همکاران ما در این مرکز با صبر و حوصله پاسخگوی ابهامات ایجاد شده به خبرنگاران محترم هستند.