رسانه و مطبوعات برای جامعه ما نهادهای اجتماعی هستند که همچون مشروطه و سازمان دموکراسی، وارداتی اند. شکل گیری اجزا و بنای کامل این نهاد طی یک روند و فرآیند طولانی که هنوز هم در منشاء آن یعنی غرب ادامه دارد، به عکس غرب ، برمبنای شرایط تاریخی و نیازهای اجتماعی ما صورت نگرفت بلکه یک مرتبه در اوان مشروطه یک موجودی که از تولدش خبر نداشتیم و متولد و به بلوغ فیزیکی رسیده، وارد کشور ما شد که اسمش را گذاشته بودند مطبوعه. هنوز هم ما بعد از نزدیک به دوقرن درجامعۀ خود نمی دانیم با این موجود با این نهاد چکار کنیم. جالب اینکه در آغاز، تاسیس رسانه در جامعه ما مستقیما توسط قدرت سیاسی یا افراد منصوب و منسوب به آن صورت گرفت.
یکی از سردرگمی ها ما در رفتار با این نهاد را می توان در شاخه ای از روزنامه نگاری جستجو کرد که از دهه هفتاد شمسی به این سو در کشور ما که از شرایط اضطراری جنگ عبور کرده بود، به آرامی خود را نشان می داد. این همان باصطلاح روزنامه نگاری تحقیقی است.
از حدود دهسال پیش به این سو همزمان با توسعه امکانات و فضای فناوری اطلاعات در جهان و شکل گیری و گسترش سایت های خبری در ایران و روی کار آمدن دولتی که برای رسانه ها کم سوژه نداشت از جمله فساد و سوءاستفاده از مقام های در قدرت برای کسب ثروت نامشروع، روزنامه نگاری تحقیقی بعنوان یک نیاز جامعه بصورت جرقه هایی مطرح می شده است. اساساً شاید بتوان گفت که فساد یک همزاد ناخوشایند و کریه قدرت است و هر دولتی با موارد ریز و درشت آن لاجرم روبروست اما دولتی که شعار پاکدستی، عدالت و توزیع عادلانه ثروت و درآمد می دهد بیشتر در محک آزمایش و زیرذره بین قرار می گیرد که البته در این مورد هم بشدت مردود شد.
من خود بدلیل علایق مطالعاتی ام در این سالها از نزدیک شاهد بودم که سایت هایی همچون انتخاب و چندتایی دیگر چگونه بدون چشمداشت و انتظار پاداش و مقام و مزد، باجان و دل به روزنامه نگاری تحقیقی این مملکت خدمت کردند و چگونه مال و جان و آبروی خود را در این راه خطیر گذاشتند تا جامعه آگاه شود. در واقع این سایت ها خیلی پیش از دولت یازدهم مروج گفتمان اعتدال شدند و از پیشگامان آن. و در اصالت کار آنها همین بس که پس از انتخابات از راه رسیده هایی آمدند و مصادر کار را در اختیار گرفتند؛ از رسانه های دولت تا مناصب دولتیِ حوزۀ ارتباطات که سنخیت و پیشینه ای با این اندیشه نداشتند که هیچ، بلکه برخی به قدرت رسیدگان به جای تجلیل و تکریم از این السابقون، به آنها خرده گرفتند که جدیدترین آنها همین برخورد ناصواب و ناجوانمردانه با این سایت بود.
بزعم من روزنامه نگاری تحقیقی قلۀ روزنامه نگاری است. معیار سنجش رشد و توسعه روزنامه نگاری و رسانه و آزادی بیان و حتی اعتبار و اعتماد به رسانه در یک جامعه وبطور کلی تر یکی از نمادهای توسعه در هر جامعه، این نوع روزنامه نگاری است. بلحاظ مالی پرهزینه ترین نوع روزنامه نگاری است. بلحاظ وقت، پرمصرف ترین زمان را این نوع روزنامه نگاری دارد. بلحاظ تخصص و کارآمدی نیروی انسانی این نوع روزنامه نگاری به توانمندترین روزنامه نگاران نیاز دارد. و بلحاظ امنیت ناامن ترین نوع روزنامه نگاری این روزنامه نگاری است وبلحاظ آرامش کار این نوع روزنامه نگاری چالشی ترین نوع روزنامه نگاری است که البته افراد وظیفه شناس و مسوولیت شناسی می طلبد که پاکدستان واقعی آنانند و صد البته دستاورد بزرگشان که به همۀ آن ناملایمات می ارزد، آگاهی مردم است. موضوع روزنامه نگاری تحقیقی کشف حقیقت و دخالت ندادن عنصر قدرت سیاسی در کشف و بیان حقیقت، مبارزه جدی با فساد، اصلاح کجروی نهادهای جامعه و افراد صاحب نفوذ و سوءاستفاده از قدرت است.
به دلایل متعدد بایستی تلاش های سایت هایی همچون انتخاب را سوای رویکردشان و فقط از منظر نسبت با روزنامه نگاری تحقیقی، پاس داشت. نخست اینکه خدمت آن به گزارشگری تحقیقی و باصطلاح روشن نگهداشتن چراغ این روزنامه نگاری در جامعه است. دوم کمک به درستی عمل و سلامت جامعه و حکومت و طی مسیر درست توسعه. سوم تلاش برای تحقق هدف والای آگاهی مردم و مخاطب. چهارم تلاش خالصانه در مسیر پر دردسر و پرخطر و پرهزینه و بدون چشمداشت روزنامه نگاری تحقیقی. و بالاخره کمک به جلب اعتماد مخاطب داخلی و رویگرداندن آنها از رسانه های خارجی به رسانه داخلی در پاسخ به نیاز اطلاع جویی آن است. آنهم در شرایطی که اعتماد به رسانه های داخلی نزد مخاطبان بشدت پایین است که اخیراً مدیرکل صداوسیمای یکی از استانها اذعان به آن را علنی کرد و نیز در شرایطی که رسانه های دولتی نتوانسته اند در کمک به دولت موفق عمل کنند که رییس محترم جمهوری هم چند روز پیش در مراسم قدردانی از تولید کنندگان کشاورزی دولت را فاقد رسانه خواند.
بنابراین برخی دولتیان به جای مقابله با این نوع رسانه و این نوع روزنامه نگاری که رمقی از آن نمانده چرا که تتمه کسانی که سالها در دولت گذشته، در مسیر اصلاح و اعتدال خود به روزنامه نگاری تحقیقی مبادرت می ورزیدند اکنون یا رسانه اشان تعطیل شده و تعطیل کرده و عطایش را به لقایش بخشیده یا خود تغییر شغل داده، بخاطر توسعه کشور به این روزنامه نگاری بها و اهمیت بدهند. همانطور در آغاز نوشته آمد برای جامعه ما که نهادهایی وارداتی همچون رسانه را دارد نقش دولت در توسعه این نهادها از اهمیت بالایی برخوردار است.
* مدرس و محقق ارتباطات
