کارشناسان، فقر و مشکلات اقتصادی را از اصلی ترین دلایل پدیده کارتن خوابی می دانند و معتقدند تشدید گرانی و بیکاری منجر می شود افراد از تامین حداقل های زندگی عاجز شوند و به حاشیه اجتماع و گوشه خیابان ها و زیر پل ها رانده شوند.
کارتن خوابی پدیده ایست که شهر و روستا نمی شناسد و حواشی خیابان های شهرهای بزرگ هر شب میعادگاه کارتن خوابهای بسیاری است که بی توجهی جامعه آنها را به گوشه ای پرت کرده است. باور عموم بر این است که کارتن خوابها در دام اعتیاد اسیرند ولی در واقع بخشی از کارتن خوابهای تهران، کارگرانی هستند که از شهر یا روستای خود به این کلان شهر کوچ کرده اند و به صورت روزمزد کار می کنند، اما درآمد آنها کفاف هزینه مسافرخانه و مهمانخانه را نمی دهد. هر چند از چند سال قبل مکان هایی به نام "گرم خانه" برای اسکان کارتن خواب ها در نظر گرفته شد و به نوشته مهر در پاییز 91، بیش از هزار و 500 آسیب دیده در این گرم خانه ها پذیرش شده‌اند، ولی پدیده کارتن خوابی هنوز از سطح شهر پاک نشده است.
قره داغي، از مسوولان سازمان پزشكي قانوني در سال 89 با اشاره به مرگ کارتن خوابها گفته بود: «در سال گذشته 22 تن بر اثر سرمازدگي در كشور جان خود را از دست دادند كه مرگ 9 تن از اين افراد در فصل زمستان رخ داده است.» او هر ساله از مردم می خواهد که در صورت مشاهده کارتن خوابها مراکز مربوطه را در جریان قرار دهند.
استاندار تهران اواخر مهرماه امسال تعداد کارتن خواب های تهران را بیش از ۱۰ هزار نفر اعلام کرد و در پی آن جهانگیری فر، معاون خدمات اجتماعي سازمان رفاه و مشاركت هاي اجتماعي شهرداري تهران اعلام کرد، گرم خانه های پایتخت تنها حدود دو هزار نفر ظرفیت دارد. صحبت از آمار دقیق کارتن خوابهای تهران نیز به دلیل نداشتن اوراق هویتی بسیاری از آنها، خود مشکل دیگریست. روزنامه اعتماد مهرماه امسال به نقل از سردار حسين ساجدي نيا تعداد معتادان بي خانمان پايتخت را حداكثر، 3000 نفر اعلام کرد اما سيدحسين هاشمي، استاندار تهران نسبت به وجود 10 هزار كارتن خواب در شهر تهران ابراز نگراني كرد.
دکتر علیوردی نیا، دانشیار دانشگاه مازندران به جماران گفته است: اطلاعات دقیقی دربارۀ تعداد مصرف کنندگان مواد کارتن خواب در دست نیست. در سال 87 تعداد چهار گرمخانه برای نگهداری معتادان کارتن خواب در شهر تهران وجود داشت. در ایران، اطلاعات دقیقی دربارۀ تعداد مصرف کنندگان مواد کارتن خواب در دست نیست. با این حال، شواهد بسیاری هست که نشان می دهد تعداد مصرف کنندگان مواد در بین جمعیت های کارتن خواب به شدت زیاد و در واقع بیشتر از تعداد مصرف کنندگان در میان جمعیت معمولی است. برای مثال، طبق تحقیقی که انجام دادم، بیش از ۸۰ درصد کارتن خواب های ساکن در گرم خانه های تهران اظهار کرده اند که دچار سوءمصرف مواد بوده یا هستند. این تحقیق نشان داد که بسیاری از مصرف کنندگان مواد، بی‌خانمان بوده یا در گذشته، تجربۀ بی‌خانمانی داشته اند. بعضی از این کارتن خواب ها، پیش از این، تحت مراقبت دوستان و خویشاوندان خود بوده‌اند؛ اما تعداد بسیاری از آنان نیازمند کمک های فوری هستند. در کشور ما، اگرچه مصرف کنندگان مواد از هر دو جنس ممکن است بی‌خانمان شوند، بی سرپناهی در میان مردان رایج تر است؛ لذا استراتژی های پیشگیری و فراهم‌کردن خدمات مربوط به بی خانمانی نیز بیشتر بر مردان تمرکز دارد؛ درحالی که به نظر می رسد، مشکلات مربوط به بی خانمانی زنان نیز به توجه جدی نیاز دارد.
کارتن خوابی، یک پدیده شهرنشینی مدرن است
در همین زمینه دکتر سیدحسن حسینی، استادیار گروه جامعه شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در گفت وگو با خبرنگار شفقنا با تعریف پدیده کارتن خوابی می گوید: آدم هایی که در ایران یا کشورهای دیگر در خیابان می بینیم، فاقد مسکن هستند یا رانده شده اند، اینها کسانی هستند که خیابان را برای زندگی خود انتخاب کردند و بخشی از آنها نمی توانند به لحاظ روانی در یک جمع و زیر یک سقف با سایر افراد قرار بگیرند. پس عده ای به دلیل رفتارها و نوع روابط اجتماعی دچار چنین وضعیتی شدند، حال چه در کشور ما یا در کشورهای دیگر.
این استاد دانشگاه که در زمینه آسیب های اجتماعی تحقیقاتی را انجام داده است، عنوان کرد: بخشی از این کارتن خوابها کسانی هستند که در گروه معتادین قرار می گیرند، بستگان معتادین هم تا جایی که می توانند از آنها حمایت می کنند ولی بیش از آن حد را خارج از عهده خود می بینند و در نتیجه با قطع شدن این حمایتها، فرد معتاد به جرگه خیابان خوابها یا کارتن خوابها اضافه می شود. بخشی از آنها نیز ممکن است، کودکان یا جوانانی باشند که از خانه هایشان فرار کردند و جایی را ندارند. البته در کشور ما این افراد، تعداد کمی را شامل می شود که در کشورهای دیگر بیشتر است. این افراد در خیابان کار می کنند و در خیابان هم می خوابند. به خصوص در فصل هایی که هوا سرد است در جاهایی پناه می گیرند که هوا گرم تر باشد.
او در مورد آمار دقیق تعداد کارتن خوابهای کشور عنوان کرد: شاید هنوز رقم درستی از تعداد کارتن خوابهای ایران و تهران در دسترس نباشد، ولی تقریبا در کشورهای پیشرفته ساز و کارهای نسبتا مناسبی برای کارتن خوابها شکل گرفته است. برای مثال در فرانسه، دولت و شهرداری خانه هایی را قرار داده اند تا افراد الکلی شب را آنجا بگذرانند و فردا در خیابان گشت بزنند. کار دیگری که در کشورهای دیگر به خصوص در فصل سرما انجام می شود و در کشور ما کمتر شاهد آن هستیم، این است که انجمن های مدنی به همراه شهرداری ها و پزشکان بدون مرز سرویس هایی را به کارتن خوابها می دهند؛ آنها را جمع آوری می کنند و در یک فضاهای گرم تر و عمومی تر نگهداری می کنند. البته اکثر این افراد شب را در جایی می خوابند و صبح دوباره بیرون می روند، زیرا از محیط های جمعی بیزار هستند و به لحاظ روانی در وضعیتی قرار می گیرند که محیط جمعی و زیر یک سقف بودن با دیگران برایشان غیرقابل تحمل است.
حسینی ادامه داد: یکی دیگر از سرویس هایی که به کارتن خوابها در کشورهای دیگر داده می شود، از طریق کلیساهاست. در واقع سرویس غذای گرم به آنها داده می شود، یعنی در چند نقطه شهر که مراکز شهری هستند و افراد کارتن خواب بیشتر در این مراکز متمرکزند غذای گرم آماده می کنند و شب هر کس مایل بود به آنجا می رود و به صورت مجانی غذا دریافت می کند و حداقل از لحاظ تغذیه ای از آنها مواظبت می شود. ضمن اینکه امکانات دیگری هم هست، اینطور که مطلع هستم گویا شهرداری تهران هم فعالیت هایی در این زمنیه ها داشته است.
این استاد دانشگاه در مورد علت پدیده کارتن خوابی بیان کرد: در مورد اینکه چرا چنین معضلی ایجاد می شود، باید گفت پدیده کارتن خوابی یک پدیده شهرنشینی مدرن است و در واقع پدیده شهرنشینی دنیای صنعتی است. همانطور که گفتم کسانی را شامل می شود که آنها واخوردگان اجتماعی و ورشکستگان اجتماعی و اقتصادی هستند یا اینکه از گروه معتادین جامعه هستند.
حل مشکل اعتیاد مقدم بر حل معضل کارتن خوابی
او در پاسخ به این سوال که آیا احداث گرم خانه ها در تهران راه حل مناسبی برای مقابله با کارتن خوابی است، گفت: ببینید باید توجه کرد بخشی از این خیابان خوابها از معتادان هستند. متاسفانه پدیده اعتیاد در جامعه ما گسترده است و آمار زیادی را به ویژه در جامعه شهری به خود اختصاص داده است. بنابراین خود به خود یکی از پیامدهای جامعه معتادین گسترش تعداد کارتن خواب ها در شهرهای بزرگی مثل تهران است. پس باید ابتدا فکری برای پیشگیری از اعتیاد، درمان معتادین و کمک به آنها در دوره های اعتیادشان کرد تا به مراحل سخت خیابان افتادن نرسند.
مردم باید درماندگان را دریابند
حسینی با بیان اینکه تنها معتقد به فعالیت دولت ها و شهرداری ها در زمینه مقابله با کارتن خوابی نیست، افزود: شهرداری ها می توانند سرویس هایی را بدهند ولی مردم هم باید کمک کنند. در قدیم مردم در حوزه اعتقادات دینی به مستحقان کمک می کردند، الان هم این افراد کارتن خواب مستحق هستند و نیازمند کمک جامعه هستند. مردم باید یاد بگیرند به این افراد کمک کنند و این نیازمند فرهنگسازی است. باید در نظر گرفت این افراد هم انسان هستند، اما انسان هایی هستند که به دلایلی در جامعه ناموفق بودند، لذا مردم باید این درماندگان را دریابند. اگر قرار باشد همه این کارها را دولت ها و شهرداری ها بکنند، در هیچ کشور و جامعه ای موفقیت کامل حاصل نخواهد شد. یکی از راه های موفقیت این است که خود شهرداری ها امکانات اولیه ای بدهند و خیرین محلات و شهرها نیز دیگر امکانات مالی و انسانی لازم را فراهم کنند.
او در ادامه تصریح کرد: اگر گرم خانه ای ایجاد شود، باید امکانات پزشکی و دارویی هم داشته باشد زیرا افرادی که به این گرم خانه ها می آیند باید آزمایش پزشکی شوند و درد و درمان شان مشخص شود یا اگر بیماری های واگیردار مانند ایدز دارند نیز باید مشخص شود. بالاخره اینها مسایلی است که باید انجام شود و نیاز به هزینه و سرمایه دارد، بخشی را وزارت بهداشت می تواند کمک کند و بخشی را هم به لحاظ مالی مردم. نباید فکر کنیم این افراد فقط نیاز به جایی برای خواب یا لقمه ای غذا دارند. اگر یک خدمات همه جانبه به آنها ارائه شود، شاید بتوان امیدوار بود که بخشی از این کارتن خوابها از این وضعیت نجات پیدا کنند و به یک زندگی نسبتا بهتری از قبل برگردند یا حداقل راضی شوند که به زندگی بهتری برگردند.
حمایت مردم از کارتن خوابها، از آسیب های روانی، اجتماعی و اقتصادی جامعه می کاهد
حسینی درباره اثرات حمایت گروه های مردمی از افراد بی خانمان، گفت: در کشورهایی که الکلی ها زیاد هستند، بعضا مشاهده شده است که دست به جرم و جنایاتی می زنند. وقتی از آنها حمایت شود، این حمایت موجب کنترل شدن آنها می شود و وقتی آنها کنترل شوند قطعا جرم و جنایتهایی که ممکن است مرتکب شوند کاهش می یابد. ضمن اینکه جامعه با دیدن چنین صحنه هایی احساس ناامنی می کند و هر قدر این صحنه ها کنترل شود، احساس امنیت در جامعه در نزد جوانان، زنان و مجموعه گروه های سنی که در جامعه هستند افزایش می یابد. همه می خواهند شهری زیبا داشته باشند و یکی از این زیبایی ها، زیبایی انسانی است بنابراین اگر در شهری میزان کارتن خوابها زیاد باشد یعنی شهر زشت و محله پلشتی است. پس این زشتی و پلشتی را باید از محله ها و شهرها گرفت و اگر این اقدام را انجام دهیم، کار بسیار مثبتی صورت گرفته و از آسیب های بسیار زیادی به لحاظ روانی، اجتماعی و اقتصادی جلوگیری شده است.
باید توجه داشت رويكرد انتظامي با اين افراد، مستند به تاكيدات ماده 16 اصلاحيه قانون مبارزه با مواد مخدر است كه نيروي انتظامي را موظف به جمع آوري معتادان پرخطر خياباني و انتقال آنها به اردوگاه دانسته است، اما با توجه به اینکه تاکنون طرح های مختلفی برای جمع آوری افراد بی خانمان به اجرا درآمده است باید دید چرا همچنان زمستان، برای عده ای از افراد کارتن خواب در تهران یا سایر شهرها نوید مرگ و یخ زدگی می دهد؟ از طرف دیگر تکلیف کسانی که در بین این افراد، اعتیاد ندارند چیست؟ آیا آنها نیز مجرم محسوب می شوند و باید به کانون های ترک اعتیاد فرستاده شوند؟ به عقیده برخی از حقوقدانان از نظر قانون، کارتن خوابی جرم محسوب نمی‌شود، زیرا تامين امنيت و بهداشت و فرهنگ افراد جامعه از تکاليف دولت هاست و حضور این افراد بدون سرپناه در هر شهر و کشوری نشان دهنده عدم اجرای مسوولیت های دولت هاست. کارشناسان، فقر و مشکلات اقتصادی را از اصلی ترین دلایل پدیده کارتن خوابی می دانند و معتقدند تشدید گرانی و بیکاری منجر می شود افراد از تامین حداقل های زندگی عاجز شوند و به حاشیه اجتماع و گوشه خیابان ها و زیر پل ها رانده شوند.
سن زنان کارتن خواب شهر تهران، کاهش یافته است
عدم توجه کافی به این آسیب اجتماعی، موجب گسترده شدن معضلات و خطرات جدی تری می شود که از آن جمله می توان به کاهش سن زنان کارتن خواب اشاره کرد. همین چندی پیش بود که معاون خدمات اجتماعی سازمان رفاه و مشارکت اجتماعی، به نقل از ایلنا از كاهش سن زنان كارتن خواب در پايتخت خبر داد و 15تا 20 درصد جمعیت کارتن خوابها را متعلق به زنان دانست. «رضا جهانگيري فرد» با بيان اينكه اطلاع دقيقي از سن دقيق زنان كارتن خواب در شهر تهران در دست ندارم، اظهار كرد: «زماني در هشت سال گذشته عمده آمار زنان بي خانمان و كارتن خواب شهر تهران به زنان سالمند تعلق داشت، اما اين روز‌ها شاهد حضور زنان جوان هستيم.» بنابراین علاوه بر فقر و مشکلات اقتصادی، فرار دختران جوان از خانه را نیز باید از دلایل دیگر معضل کارتن خوابی قلمداد کرد. کاهش ميانگين سن زنان كارتن خواب شهر به ۱۷ و ۱۸ سال و وجود افراد کم تر از 15 سال در بین کارتن خوابها نشان دهنده گسترش این پدیده و نقص در راه حل های موجود برای ریشه کن کردن آن است.
کارشناسان معتقدند تنها با جمع آوری مقطعی کارتن خواب ها از سطح شهر نمی توان به حل این معضل دل بست و باید به راه حل های کلان تری اندیشید. آمارها حاکی از آن است که 80درصد این کارتن خوابها مهاجران شهرستانی هستند که در اثر نبود شرایط مناسب کسب و کار در شهر و روستای خود راهی تهران شدند و بعد با مواجهه با تندباد گرانی و هزینه های سرسام آور زندگی در تهران، مجبور به گذران زندگی در خیابان ها می شوند و این تنها پایان ماجرا نیست. شروع کارتن خوابی می تواند پایان خطرناکی چون اعتیاد، ایدز و هزار و یک بیماری و بزه دیگر را در پی داشته باشد. کارتن خواب ها همگی مجرم نیستند، اما بسیاری از آنها حداقل برای تامین وعده ای از غذای روز مجبور به تکدی گری یا ارتکاب خلاف های کوچک و بزرگ می شوند.
در یک گزارش میدانی که توسط ایسنا و در گفت وگو با عده ای کارتن خواب انجام شده بود، بخش قابل توجهی از این افراد خود را کارگر مهاجر و فصلی معرفی کرده اند که قبلا کارتن خواب نبودند ولی برای گذران زندگی در تهران مجبور به خیابان خوابی هستند. محمد 26ساله، در این زمینه مي گويد: «پول مسافرخانه و اتاق براي ما كه كارگر روزانه ايم و هر روز هم كار نداريم زياد است، اگر آشنايي باشد به خانه آن ها مي رويم و اگر نبود جاي دنجي پيدا مي كنيم و مي خوابيم!»
«محمد» هنوز معتاد نشده است، اما مي‌گويد اين عاقبت براي گوشه خيابان زندگي كردن ناگزير است و تقريبا نمي شود از آن فرار كرد، مگر اين كه كار را رها كرده و به شهرشان برگردد.
فرد دیگری به نام مرتضی که 38 سال سن دارد، درباره چگونگی خیابان خواب شدنش می‌گوید: «هنگام فوت پدرم، من دوره سربازی را طی می‌کردم، برادر بزرگم به حساب اینکه بتواند ارثیه پدری را بین اعضای خانواده تقسیم کند با گرفتن وکالت از من و بقیه خانواده ام تمام اموال را فروخت و بدون آنکه چیزی به ما بدهد همه را بالا کشید من که از روز اول با این موضوع مخالف بودم و به اجبار مادرم تن به این کار داده بودم بعد از خدمت سربازی روی دنده لجبازی افتادم و پس از بحث و جدل با آنها فقط یک ساک دستی برداشتم و به امید زندگی مستقل بیرون زدم.»
تا مدتی دنبال کار می‌گشتم بعد هم در یک شرکت ساختمانی به عنوان کارگر مشغول کار شدم ولی متاسفانه مدتی بعد از بالای داربست سقوط کردم و از ناحیه پا و یک دست ناکار شدم و بعد از آن هم هیچ کس به من کاری نداد و ناخواسته به کارتن خوابی روی آوردم.
مرتضی درباره مشکلاتش می‌گوید: وضعیت من خود گویای همه چیز است نه سرپناهی نه کاری... تا کسی یک شب را در چنین شرایطی به صبح نرساند نمی‌فهمد که من و امثال من چه می‌کشیم.»
شهرداری موظف به جمع آوری کارتن خوابهاست
حجت الاسلام عبدالمقیم ناصحی، عضو شورای شهر تهران در گفت وگو با شفقنا، از مصوبه ای می گوید که شهرداری را موظف به جمع آوری و اسکان کارتن خوابها کرده است؛ او می گوید: براساس مصوبه ای شورای اسلامی شهر تهران، شهرداری را موظف به جمع آوری کارتن خوابها کرده است و یکی از برنامه های شورای شهر در راستای آسیب های اجتماعی، مربوط به همین کارتن خوابهاست. در این ارتباط گرم خانه هایی در نقاط مختلف تهران احداث شده است که بعضا براساس گزارش ها در برخی شبها بیش از صد نفر در گوشه و کنار شهر جمع آوری و در گرم خانه ها نگهداری می شوند. در حال حاضر این کار به وسیله شهرداری صورت می گیرد البته انصافا باید کار اساسی کرد و سازمان ها و نهادهایی که مرتبط هستند به میدان بیایند و حل مشکل کارتن خوابها تنها وظیفه شهرداری نیست. بعضی از سازمانها هم باید مشارکت کنند و دولت هم باید حضور پیدا کند تا به صورت ریشه ای و اساسی چاره اندیشی شود.
او معتقد است حل معضل کارتن خوابهای تهران تنها در توان شهرداری نیست و سازمانهایی مانند بهزیستی، سازمانهای مردم نهاد و ان جی اوها نیز باید حضور یابند و نیروی انتظامی و نهادهایی مانند کمیته امداد هم کمک کنند، ناصحی در ادامه می گوید: تا به حال چندین گرم خانه ساخته شده است و افراد کارتن خواب هم از طیف های مختلف هستند، از معتادین تا فراریان از منزل یا کسانی که از شهرستاها می آیند و در تهران کار می کنند، اما جا و مکانی ندارند و در همین گرم خانه ها شب را می گذرانند. بعضا شنیدم در بعضی از این گرم خانه ها 200-300 الی 500 نفر می مانند و مشخص است که این کار گسترده است، در حال حاضر به صورت مقطعی دستور شورای شهر تهران به شهرداری این است که آنها را جمع آوری کنند تا یک تصمیم جدی و همگانی برای این حل این معضل گرفته شود.
