پژوهش‌های قرآنی خالیگاهی در نظریه پردازی حقوقی

محمد درویش‌زاده: پژوهش‌ برای نظریه پردازی حقوقی با درون مایه‌ای از محتوای قرآنی، اقیانوسی عمیق و بی‌کران است. نویسنده در طول عمر- که به سرعت و به غفلت گذرانده است- همچون عاشقی شیفته به این ساحت پژوهشی نگریسته و از حسرت وصالش در درون گریسته و به انتظار مشاهده جمالش همچنان ایستاده است و به اندازه نَمی از این اقیانوس بی کران، بهره ای نگرفته است!! اما جاذبه عشق بالاتر است از وصال و بهره برداری.
 گر عشق نبودی و غم عشق نبودی/ چندان سخن نغز که گفتی؟ که شنودی؟
 در این نوشتار، به مناسبت همین عشق نافرجام از " پژوهش‌های قرآنی به مثابه خالیگاهی در نظریه پردازی حقوقی " سخن خواهد رفت.

انتخاب مطالعه موردی از آثار استاد جعفری لنگرودی همراه با ناگفته‌هایی از آن عزیزِ رحیل به چندین مناسبت است. 
اول این که: شاید جامعه حقوقی ما از پیوند عمیق و وسیع آن مرحوم با پژوهش‌های قرآنی اطلاع چندانی نداشته باشد. 
دوم این که: این روزها مصادف با اولین سالگرد ارتحال بی پژواک و رمز آلود آن استاد است 
و سوم این که: این مناسبت همراه است با حلول ماه مبارک رمضان که در میانه دو سال ( ۱۴۰۲-۱۴۰۳)واقع شده است. بر این اساس، اشاره‌ای داریم به پیشینه مطالعات قرآنی استاد جعفری لنگرودی و در ادامه گزارشی از تجلی قرآن بر کتاب مستطاب ایشان با عنوان "مبسوط در ترمینولوژی حقوق " ارائه می‌شود تا به شمارِ عددیِ جرقه‌های ذهنی و قرآنی ایشان در پژوهش‌های حقوقی اشاره شود و در ادامه توصیفی ناگفته ارائه می شود از "پژوهش در آیات الاحکام مرتبط با تئوری موازنه". در ادامه و برای تعدیل موضع نیز بحثی خواهیم داشت با عنوان" حدود انتظار از پژوهش‌های قرآنی در نظریه پردازی حقوقی" و در نهایت نیز نتیجه‌گیری این نوشتار ارائه خواهد شد.

پیشینه پیوند استاد جعفری لنگرودی با پژوهش‌های قرآنی
 به گمان نگارنده، جامعه حقوقی ایران و خیل علاقمندان به آثار و شخصیت علمی مرحوم استاد جعفری لنگرودی از انس و عمق توجه ایشان به مفاهیم و محتوای قرآنی در پژوهش‌های حقوقی اطلاع چندانی ندارند؛ اما اطلاعات راقم این سطور حاکی از آن است که پیوند آن مرحوم با پژوهش‌های قرآنی از دوران طلبگی در حوزه علمیه مشهد آغاز شده بود و تا آخرین روز حیات ایشان بسیار عمیق و وسیع ادامه داشت؛ به نظر نویسنده، عدم اشتهار ایشان در این زمینه پژوهشی، به خاطر آن است که ایشان هیچگاه به ارتباط با قرآن تظاهر نکرد و حتی فکر کسب امتیاز و اشتهار از این منظر، به ذهن وی خطور هم نکرد؛ اما همیشه در خلوت، نگاهی بسیار عمیق همراه با تواضع و اشتیاق در پیشگاه قرآن داشت. استاد در یکی از مکاتباتی که با نویسنده این متن داشتند، چنین می‌نویسند:
«... در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی که تازه وارد دانشکده حقوق شده بودم کتابی به نام "اصول فلسفی حقوق" نوشته و منتشر کردم، این اسم آن کتاب است، اما کل محتوای آن کتاب عبارت از یک سیستم ابداعی است که نام آن را گذاشتم "حقوق یک عنصری"،[ این کتاب] مورد توجه مرحوم دهخدا واقع شد، گویا ذیل کلمه "حقوق یک عنصری" بتوانید در لغت‌نامه آن را پیدا کنید، حقوق یک عنصری یک اندیشه حقوقی است مستفاد از آیه شریفه".. فی اموالهم حق معلوم للسائل والمحروم"..."»

این مکاتبه نشان می‌دهد که اندیشه نظریه پردازی حقوقی با استفاده از محتوای قرآنی از دیرباز با آن مرحوم همراه بوده است؛ ایشان در مکتوب دیگری که در سال ۱۳۹۹ فرستادند چنین می‌نویسند: 
«... نظر مشورتی شما را خواستارم درباره قرآن که من مردد (یا محتاط) هستم بین یکی از دو طریق ذیل:

 اول- نوشتن به صورت تفاسیر معمول ،من البدو الی الختم.
 دوم- نوشتن به صورت "دروس قرآن" که برای جوانان دیپلم به بالا جالب توجه است، اگر این را پسندیدید قبلاً باید زحمت بکشید نزد آقای گنج دانش کتاب قریب الطبع مرا به نام " دروس حقوق سیاسی" نگاه اجمالی (ربع ساعت) بکنید که آن معیار خوبیست برای الگو گرفتن؟...»
اگر چه پاسخ اینجانب به ملاحظه شرایط جسمانی ایشان و مشکلات دسترسی به منابع و حجم عظیم از پژوهش‌های موجود قرآنی به گونه ای بود که ایشان در مکاتبه بعدی نوشتند که " ...به هر حال با نظر شما در ترک تحریر دانشنامه قرآن موافقم... " 

اشاره به این اسناد، از آن جهت بود که گوشه ای از انس و پیوند عمیق ایشان را با مطالعات قرآنی در زمینه حقوق نشان دهم و تاکید می‌کنم که با اطلاعی که تا آخرین روزهای حیات پربرکتشان داشتم، پیوند ایشان با قرآن و تلاوت قرآن عمیق، وسیع و همیشگی بود، خدایش رحمت کند و با قرآن محشور گرداند که در این زمینه ادعایی نکرد و امتیازی را نطلبید؛ اما خاموش و بی‌صدا به این پژوهش‌ها نگاهی مشتاقانه داشت و از اعماق درون با آن زیسته بود.

تجلی قرآن در  کتاب ترمینولوژی حقوق 
این عنوان، پژوهشی است که صاحب این قلم با همکاری سرکار خانم رقیه فراهانی به انجام رساند و در مجموعه مقالات همایش ملی تجلیل از مقام علمی مرحوم استاد محمد جعفری لنگرودی به چاپ رسیده است؛ در این مقاله تلاش شده است که شیوه تحلیل، تفسیر، استناد و ارجاع مرحوم استاد جعفری لنگرودی به آیات قرآن کریم بررسی شود. محدوده این تحقیق فقط یکی از تألیفات ایشان بود که عبارت است از مجموعه ۵ جلدی مبسوط در ترمینولوژی حقوق. مرحوم استاد جعفری لنگرودی در این مجموعه ۵ جلدی، تعداد ۱۵هزار و ۱۶۵ مدخل را تعریف کرده اند. از این تعداد، در ۴۴۱ مدخل به آیه یا آیات مشخصی از قرآن کریم ارجاع داده یا استناد کرده اند. 

در این پژوهش، تلاش شد که هر یک از مدخل‌هایی که استاد به آیه‌ای ارجاع یا استناد کرده اند، از چهار منظر بررسی شود.
۱- چه وجه خلاقانه ای در برداشت و تبیین از آیه مورد استناد توسط استاد ارائه شده است؟
2- آیا این برداشت خلاقانه موجب طرح پرسش یا زمینه پژوهشی جدیدی را فراهم کرده است؟
۳- آیا موجب توسعه علمی شده است؟
۴- به لحاظ کاربردی آیا زمینه اصلاح قوانین را فراهم کرده یا نه؟ 

طبیعی است که همه سوالهای چهارگانه مزبور در خصوص تک تک ۴۴۱ مدخل قابل طرح نباشد؛ اما در این مقاله تلاش بر آن بود که بر اساس سوالهای چهارگانه فوق، جرقه‌های ذهنی، ابتکارات، خلاقیت‌ها و نوآوری‌هایی که مرحوم استاد داشتند و ربط معنایی جدیدی میان آیه قرآنی با اصطلاحات حقوقی ایجاد کرده بودند، بازتعریف و طبقه بندی شود. در هنگام انجام این پژوهش، گمان نمی‌رفت که در میان بیش از ۲۰۰۰ صفحه مجموعه مقالات اهدایی به استاد، این مقاله چنان مورد توجه و پذیرش استاد قرار گیرد که در مکالمه ای آن را از تمامی مقالات بهتر بدانند و حتی در متن مکتوبی چنین نگاشتند که «...مقاله شما درباره قرآن شاهکار است و ماندگار، جزاک الله خیرالجزا...»

صرفنظر از ارزیابی پر از مهر استاد، صِرف وجود نگرش قرآنی استاد در بیش از ۴۴۰ مدخل حقوقی، نشان می‌دهد که زمینه انجام پژوهش‌های قرآنی در نظریه پردازی‌های حقوقی بسیار گسترده است؛ زیرا همانطور که بیان شد، فقط در یکی از کتاب‌های ایشان بیش از ۴۴۰ مدخل حقوقی شناسایی شده که در آن به آیات قرآنی ارجاع و استناد کردند و طبیعی است که اگر این پژوهش در سایر آثار ایشان و نیز در سایر آثار استادان حقوقی کشور انجام شود، می‌توان جرقه‌های ذهنی زیادی را شناسایی کرد و از میان این جرقه ها می توان محتوای لازم را فراهم کرد و خالیگاهِ پژوهش‌های قرآنی را در نظریه پردازی حقوقی تکمیل نمود.

ناگفته هایی از آیات الاحکام تئوری موازنه
تردیدی نیست که تئوری موازنه، حاصل تلاش اجتهادی و نظریه‌پردازی استاد «محمدجعفر جعفری لنگرودی» است و این نظریه شاخص ترین و مهمترین ابتکار ایشان است.

آن مرحوم در آثار متعدد خودشان به تبیین این تئوری پرداختند. استاد ابتدا اصول موازنه را در سه اصل احصا کرده بودند که عبارت بود از: «تملیک در برابر تملیک»، «تسلیم در برابر تسلیم» و «موازنه در ارزش عوضین»

ایشان در آثار بعدی خود «اصول موازنه» را توسعه دادند و در آخرین اثر که جلد چهارم کتاب «رنسانس فلسفه» است، چهار اصل دیگر به تئوری موازنه افزودند که عبارت است از: «موازنه‌ی التزام در برابر التزام»، «موازنه در حدوث ملتزم به»، «موازنه در تاسیس اثر عقد» و «موازنه‌ی ثبوتی».

استاد برای تبیین تئوری موازنه و اصول متعدد آن در آثار متعدد خودشان توضیحات متعددی ارایه کرده اند. از نظر ایشان؛ اصول موازنه مبتنی بر عقل، منطق، عدالت، اراده طرفین، اصول حقوقی و ادله‌ی متعدد فقهی و قانونی است.

با این وصف، آن مرحوم هيچ گاه از زاویه دانش آیات الاحکام به تئوری موازنه نپرداختند. این نظریه به سهم خود در دکترین حقوقی مورد توجه واقع شد و از جمله استاد بزرگوار سید حسین صفایی، مقاله‌ای با عنوان « اندیشه های نو در " تئوری موازنه " و مقایسه آن با برخی از نظریه های فرانسوی » نگاشته اند. پژواک این نظریه، در آرای محاکم حقوقی نیز منعکس شد و حتی مخالفان این نظریه نیز مقالاتی قابل توجه ارائه کردند. با این همه، نه خودِ استاد جعفری لنگرودی و نه موافقان و مخالفان این تئوری از زاویه آیات الاحکام به تحلیل این تئوری نپرداختند.