پایگاه خبری تحلیلی انتخاب (Entekhab.ir) :
سرویس تاریخ «انتخاب»؛ به مبارکی رفتیم شهر. از دروازه شمیران وارد شهر شدیم. حالت مردم شهر بسیار بد بود از برای نان و غیره. از دمِ آبادی الی تخت مرمر۱ که سلام شد، به شِکوِه و حرف نان مسموع شد، بسیار اوقاتم تلخ شد. افواج از دم قنات سردار۲ الی آخر کوچه نظامیه ایستاده بودند. سردار کل و صاحب‌منصبان بودند. مردم شهر و قشون و غیره کثیف بودند. میدان ارک۳ خیلی مصفا بود. آب زیادی از جوش میدان بیرون می‌آمد. باغ ما هم خیلی مصفا بود؛ زیاده از حد خوب بود. بعد از اتمام سلام تخت‌مرمر که بسیار مختصر صحبت شد، برخاستم آمدم باغ.
دبیرالملک را از عمل شهر و خالصه عزل کردم، عمل را به مستوفی‌الممالک و سردار کل سپردم. اداره همه آن را از اعتمادالسلطنه گرفته، به دبیرالملک دادم. عین‌الملک که چندی بود ناخوش بود و دُمَل داشت، بسیار بسیار با نقاهت و کسالت آمده بود؛ همه مردم بودند. الحمدالله تعالی مزاجا صحیح و سالم هستیم.
کسانی که از حرم‌خانه در رکاب هستند از این قرار است:
انیس‌الدوله – اما خیلی بدچُس است – شمس‌الدوله، دخترسالار، خاتون‌جان، شیرازی کوچکه، فرنگی، زاغی، کُرده، فاطمه دختر ننه، سلطان خانم گُنده، تارچی، عایشه، معصومه، نوش‌آفرین، زهراسلطان، باقری. زعفران‌باجی از قصر رفته است شهر اطاق‌ها را درست کند. زبیده، تاج‌گل، اقول بکه، خان‌سلطان، اراض‌بکه و غیره و غیره...
گربه کَندی، گربه مروارید، گربه فندق.
سیاچی، ملیجک، چُرتی، شوهری، میرزا عبدالله، بیخود، ماچکی، آقاعنبر، حاجی فیروز.
پی‌نوشت:
۱- تخت مرمر: در سال ۱۲۲۱ ق. به دستور فتحعلی‌شاه حجاران و سنگ‌تراشان معروف اصفهانی تختی از سنگ مرمر زرد معادن یزد، به منظور تهیه محلی برای جلوس شاه ساختند. طرح‌ریزی تخت از میرزا بابای شیرازی نقاش‌باشی و سرپرستی حجاری آن با استاد محمدابراهیم اصفهانی بود که با کمک جمعی دیگر از حجاران این اثر هنری را ساخته و پرداخته کردند. این تخت که به شکل سکوی دیواره‌دار بلندی در وسط ایروان قرار داده شده است، از شصت و پنج قطعه مرمر بزرگ و کوچک تشکیل شده است. (نقل به تلخیص از تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، صص ۹۰-۱۰۰).
۲- قنات سردار یا آبسردار از آثار خیر و مستحدثات حسن‌خان سردار ایروانی بود که مظهر آن در خیابان مجاهدین اسلام و منطقه‌ای که هنوز به «آبسردار» معروف است قرار داشته است. (باغ سردار، از مباحث تهران‌شناسی).
۳- کوچه نظامیه به عنوان مدخل باغ و عمارت نظامیه (از مستحدثات میرزا آقاخان نوری صدراعظم ناصرالدین‌شاه) در جنوب میدان بهارستان و پایین‌تر از مسجد سپهسالار قرار داشت.
۴- میدان ارگ کنونی در شمال خیابان ۱۵ خرداد نزدیک سبزه‌میدان جای دارد. این میدان در سلطنت فتحعلی‌شاه میدان شاه نامیده می‌شد. بعدها و در زمان محمدشاه میدان توپخانه نام گرفت و دور این میدان را حجرات ساخته محل نشیمن توپچیان مقیم طهران قرار داده بودند. بعدها در عهد ناصری این میدان به باغ گلشن شهرت یافت تا بعد از احداث قنات جدید ناصری که یک حوض در وسط این میدان بنا شد و آب‌های باغ و دیوانخانه مخصوص در آن‌جا فرو رفته از وسط این حوض بیرون می‌آمد و پس از آن‌که میدان توپخانه جدید بنا شد، توپچی‌ها را به آن‌جا فرستادند و این میدان به باغ تبدیل شد. یک طرف این باغ میدان عمارت و بنای تلگرافخانه دولتی واقع و در جنوب آن سردر و عمارت نقاره‌خانه دولتی و در شمال آن نیز عمارت سردر قرار داشت. در اواخر عهد ناصرالدین‌شاه، پس از تغییرات بسیار باغ گلشن خوانده شد و سرانجام به نام میدان ارگ معروف گردید. (نقل به تلخیص از جغرافیای تاریخی تهران، صص ۲۲۲-۲۲۶).
منبع: روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه، از ربیع‌الاول ۱۲۸۳ تا جمادی‌الثانی ۱۲۸۴ به انضمام سفرنامه اول خراسان، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، چاپ دوم، ۱۳۹۷، صص ۵۹ و ۶۰.