«ال‌نینو» کدام بخش‌های تهران را تهدید می‌کند؟

تهران از همان ابتدا بیش از آن‌که مزایایی برای انتخاب شدن به‌عنوان یک پایتخت را داشته باشد بیشتر به دلایل سیاسی و جغرافیایی به‌عنوان پایتخت انتخاب شد. تهران برخلاف دیگر شهرها در کنار آب بنا نشد؛ در جایی بنا شد که از شر مهاجمان گاه و بیگاه در امان باشد. به همین دلیل هم وجود حداقل ١٣ آب‌انبار بزرگ و معروف در سطح شهر تهران و همچنین وجود حداقل ٨٠ رشته قنات در اطراف و داخل آن بی‌دلیل نبوده است. با همین نکته کوچک اما مهم می‌توان دریافت که کار تأمین آب تهران (شرب و حتی صنعتی و کشاورزی) کار چندان آسانی نیست و نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و کاملی دارد. از سوی دیگر تغییرات آب‌وهوایی، مشکلاتی مانند چاه‌های غیرمجاز، سیلاب‌های گاه و بیگاه به این چالش‌ها دامن می‌زند. در همین زمینه خسرو ارتقایی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران در گفت‌وگو با «شهروند» به برخی از این چالش‌ها پاسخ می‌دهد.

براساس اخبار منتشر شده، جبهه هوای ال‌نینو به سمت ایران درحرکت است در شرکت آب منطقه‌ای تهران برای مدیریت سیلاب‌های احتمالی چه اقداماتی انجام شده است؟

درحال حاضر که ٥٠ روز از شروع ‌سال آبی جدید می‌گذرد (این‌ سال از اول مهرماه شروع می‌شود) ٤٧ میلیمتر بارندگی داشته‌ایم که نسبت به ‌سال گذشته که بارندگی ٣٧ میلیمتر بود، نشان‌دهنده وضع بهتری است. اما ما همواره نگران سیلاب‌های شهر تهران هستیم. مانند سیلاب‌هایی که طی سال‌های گذشته در بخش «کن» آمد. با وجود آن‌که دوره زمانی برگشت سیلاب در خود رودخانه کن کمتر از سیلاب بیست‌وپنج ساله بود، اما در شاخه کشار دور برگشت سیلاب از برگشت پنجاه ساله هم بیشتر و حدود ٨٢ مترمکعب برثانیه بود. این امر خساراتی به بار آورد و چند قربانی گرفت. در همین زمینه ما همواره با شهرداری تهران برای سیل تهران همکاری داریم. آخرین اقدام ما دراین‌باره نامه وزیر نیرو برای شهردار تهران و روسای سه قوه بود که در آن درباره سیلاب تهران هشدار داده شده بود. ما تجربیات نامناسبی از سیل‌های تهران داریم، ‌سال ٦٦ سیلاب دربند را داشتیم.‌ سال ٧٤ سیل کن اتفاق افتاد و ‌سال ٩١سیلاب به متروی اکباتان نفوذ کرد. امسال هم ٢ سیلاب در منطقه کن و پاکدشت خساراتی به بار آورد.

این روند نشان می‌دهد هر موقع بارندگی در ارتفاعات شمال تهران داشته باشیم، خطر سیل در کمین بخش‌هایی از شهر خواهد بود. در همین زمینه شهرداری تهران مطالعاتی را برای مدیریت آب‌های سطحی تهران و پهنه‌بندی سیل انجام داده است. آب منطقه‌ای تهران نیز درباره مسیل‌ها و رودخانه‌های تهران مطالعاتی انجام داده است. ما بستر و حریم رودخانه‌ها را مشخص کرده‌ایم و به شهرداری اعلام کردیم. براساس مطالعات انجام شده اگر سیلاب در تهران به وجود بیاید، چه نقاطی از رودخانه‌ها و سازه‌هایی که درآنها ساخته شده است را تخریب خواهد کرد. مثلا رودخانه فرحزاد در نقطه‌ای به اتوبان یا پلی برخورد می‌کند. آیا این پل قابلیت عبور سیلاب را دارد یا خیر. تمام این موارد بررسی و مستندات آن به شهرداری اعلام شده است.

در جلسه مشترک اخیر که با حضور شهردار تهران و وزیر نیرو برگزار شد، قرار شد کمیته‌هایی که در تفاهمنامه‌های‌ سال ٨٨ پیش‌بینی شده، تشکیل شود؛ همچنین شهرداری طی برنامه‌ای کانال‌ها را عریض‌تر کند یا ارتفاع مسیل‌ها را افزایش دهد.

تجمیع آب سیلاب‌ها یکی از راه‌های مقابله با خشکسالی است. دراین‌باره چه فعالیت‌هایی انجام شده است؟

با توجه به شیب تند زمین در شمال تهران و کوتاه بودن زمان تمرکز سیلاب، نمی‌توان اقدامات زیادی دراین زمینه انجام داد. بنابراین محلی برای ذخیره‌سازی آب‌ها وجود ندارد. ضمنا در بالادست کلانشهرها و شهرهای بزرگ صنعتی ذخیره‌کردن آن ریسک بزرگی دارد. بنابراین در شمال تهران باید اقدامات آبخیزداری توسط جهاد کشاورزی انجام شود و از سوی دیگر باید آب پاکی که حدود ١٤٠‌میلیون متر مکعب از ٨ رودخانه شمال تهران جاری می‌شود را در سفره‌های زیرزمینی تهران ذخیره کنیم. زیرا این آب تأمین‌کننده آب چاه‌های تهران است. در شرایط معمولی ٣٠‌درصد آب شرب تهران ازچاه‌ها تأمین می‌شود. اما در شرایط خشکسالی این رقم به ٤٠‌درصد هم می‌رسد. اگر نتوانیم آب سالم کوهستان را در منابع آب شرب تجمیع کنیم، ٣٠‌درصد آب آشامیدنی را از دست خواهیم داد. بر همین اساس بیشتر روی آب‌های شمال تهران برای تغذیه منابع زیرزمینی فکر می‌کنیم. هر آنچه که به سمت جنوب می‌رود و از شهر خارج می‌شود که بیش از ٣٠٠‌ میلیون مترمکعب آب است، بخشی از آن با اجرای طرح فاضلاب تهران جمع‌آوری می‌شود و بخشی حدود ٢٠٠ تا ٢٢٠میلیون مترمکعب آن در طرحی به نام ساماندهی آب‌های جنوب تهران را جمع می‌کنیم. با اجرای این طرح فاضلاب رودخانه‌های شهر تهران را جمع‌آوری و تصفیه می‌کنیم و آب پساب سالم را برای بخش‌های کشاورزی و خدمات و صنعت استفاده خواهیم کرد.

اگر سیلابی در تهران اتفاق بیفتد کدام مناطق تهران در معرض خطر بیشتری هستند؟

در قدیم رودخانه‌های فرحزاد، ولنجک و دارآباد درمسیر خود باغات و اراضی را سیراب می‌کردند و به سمت دشت ری می‌رفتند. به دلیل ساخت‌وسازها و این‌که بسیاری از رودخانه‌ها تبدیل به کانال شده مسیرهای تعیین شده در بعضی نقاط جوابگوی عبور سیلاب‌ها نیست و بر همین اساس خیلی از این کانال‌ها باید تعریض شود. در مسیر ولنجک رودخانه مقصود بیک، رودخانه شهرزاد و در بخش‌هایی از سیل برگردان غرب تهران که شامل رودخانه‌های درکه، فرحزاد و حصارک می‌شود، این کانال‌ها مناسب عبور سیل نیست و شهرداری تصمیم دارد با تعریض کانال‌ها و پل‌ها این مشکل را برطرف کند. در این زمینه مطالعاتی نیز توسط شهرداری و شرکت آب منطقه‌ای تهران انجام شده است.

وضعیت چاه‌های غیرمجاز استان تهران چگونه است؟

در سطح استان تهران از اول امسال تابه‌حال ٦٠٠حلقه چاه غیرمجاز را تعطیل کرده‌ایم. همچنین در برنامه تعادل‌بخشی سفره آب‌های زیرزمینی حدود ٢ هزار حلقه چاه غیرمجاز نیز پلمب خواهد شد. اما در خود شهر تهران ١٠‌هزار حلقه چاه دستی وجود دارد که ما آنها را تعطیل نمی‌کنیم؛ زیرا سبب می‌شود مردم از آب تصفیه‌شده برای شست‌وشوی پارکینگ، آبیاری فضای سبز، استخر و غیره استفاده کنند. بنابراین صرفا در مناطق ٢٢گانه تهران ما به این نوع چاه‌ها پروانه هم می‌دهیم. این کار به کاهش مصرف آب تصفیه‌شده کمک می‌کند. البته میزان برداشت آب از این چاه‌های دستی نیز بسیار محدود است. اما خارج از شهر تهران ما به‌شدت پیگیر تعطیلی چاه‌های غیرمجاز هستیم. تعدادی چاه در تهران وجود دارد که برای آبیاری فضای سبز و از سوی شهرداری استفاده می‌شود که در صددیم با همکاری شهرداری تهران آن را با پساب جایگزین کنیم. یعنی پساب تصفیه خانه‌ها را برای فضای سبز استفاده کنیم و چاه‌های غیرمجازی که برای آبیاری فضای سبز استفاده می‌شود را ببندیم یا اگر کیفیت آن مناسب است به مصرف آب شرب برسانیم.

با توجه به آن‌که آب تمام سدهای اطراف تهران برای مصرف شرب تصفیه می‌شود، درحقیقت آبی برای کشاورزی در زمین‌های اطراف شهر باقی نمی‌ماند. در این حالت کشاورزان آب مورد نیاز خود را از کجا تأمین می‌کنند؟ آیا این روند به اکوسیستم منطقه آسیب نمی‌رساند؟

در شهر تهران بالغ بر ٨ تا ٨,٥‌میلیون نفر و ٥‌میلیون نفر در استان ساکن هستند. به این ترتیب حدود ١٣ تا ١٤‌میلیون نفر یا به عبارتی ١٦‌درصد جمعیت کشور در استان تهران ساکن هستند. ما ناگزیر شدیم برای تأمین آب شرب آب رودخانه‌ها و سدها را استفاده کنیم که قبلا در کشاورزی کاربرد داشت. هم‌اکنون بالغ بر ٢٠٠‌میلیون مترمکعب پساب تصفیه شده تهران چه در قالب تصفیه‌خانه جنوب تهران و چه در قالب چاه‌های کانال رباط‌کریم برای کشاورزی به دشت‌های همجوار منتقل می‌کنیم. با این روش از فرونشست زمین در دشت‌ها جلوگیری می‌کنیم. البته این برنامه را باید حداقل به میزان ٤٠٠‌ میلیون مترمکعب آب افزایش دهیم. یعنی اگر ٧٠٠‌ میلیون متر مکعب را از اطراف تهران برای شرب استفاده می‌کنیم، باید بتوانیم بخشی از آن را پس از مصرف برای کشاورزی و صنعت در قالب طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی به دشت‌های همجوار برگردانیم.

بنابراین سیاست‌های مربوط به کشاورزی و فعالیت‌های صنعتی در اطراف تهران بر چه مبنا خواهد بود؟

هم‌اکنون براساس سیاست‌های استان، توسعه صنعت و به‌خصوص کشاورزی در اطراف شهر تهران ممنوع شده است. زیرا آب برای توسعه این مصارف نداریم و باید آب موجود را مدیریت کنیم. در بخش صنعت هم فقط صنایع «های تک» (صنایع پیشرفته) باید در تهران استقرار یابد. این روند چه به لحاظ زیست‌محیطی وبه لحاظ آب برای تهران مناسب است. از سوی دیگر کشاورزی اطراف تهران هم چه از لحاظ تولید و کشت و چه از لحاظ مصرف آب باید کنترل شده باشد. یعنی ما باید تولید گندم، جو و غلات با این آبی که گران تأمین می‌شود را بکاهیم. همچنین جهاد کشاورزی باید به سمتی برود که محصولاتی در اطراف تهران تولید شود که ارزش اقتصادی بالا داشته باشند.

*شهروند