نوروز از منظر نجوم و روایات

نوروز به عنوان یکی از اعیاد باستانی ایرانیان است که قدمتی بسیار طولانی دارد که حکایت از نبوغ ایرانیان در علم گاه شماری و ستاره شناسی است. این روز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود و در برخی دیگر از کشورها تعطیل رسمی است و مجمع عمومی سازمان ملل در نشست ۴ اسفند ۱۳۸۸ (۲۳ فوریه ۲۰۱۰) ۲۱ ماه مارس را به‌عنوان روز جهانی عید نوروز، با ریشهٔ ایرانی به‌رسمیت شناخت و آن را در تقویم خود جای داد .

راجع به قدمت نوروز گفته اند که از عهد بابلیان و 583 سال قبل از میلاد یعنی زمان حمله کوروش به بابل و یا زرتشت بنا نهاده شده است . همچنین نوروز در میان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است .

اسلام نیز زمانی که وارد ایران شد با برگزاری جشن نوروز مخالفتی نکرد . به گونه ای که حکومت ها سعی در نظم بخشیدن به این روز شدند تا سرانجام در دوران سلجوقیان، جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی، تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام را جهت سامان دادن به تقویم گرد آورد این گروه، نوروز را در یکم بهار (ورود آفتاب به برج حمل) قرار دادند و جایگاه آن را ثابت نمودند که به تقویم جلالی معروف شد و از سال 471 هجری رسما آغاز شد .

در این مختصر ما ابتدا به نوروز از منظر نجومی می پردازیم و سپس نگاه اسلام و بخصوص ائمه هدی(علیهم السلام) را راجع به نوروز بیان خواهیم کرد:

زمین در حرکت خویش در فضا به دور خورشید، دارای حرکاتی است که عبارتند از:

1- حرکت وضعی؛ حرکت چرخش زمین به دور محور خودش که از مشرق به سمت مغرب می باشد و باعث پیدایش شب و روز می گردد. مدت زمان این حرکت 23 ساعت و 58 دقیقه و 49 ثانیه است. در این مدت زمانی دقیقا خط نصف‌النهار یک نقطه از زمین دوباره وارد همان فضای یک‌سال پیش خود می‌شود. همچنین سرعت زمین به دور خود 30 کیلومتر در هر دقیقه یعنی حدود 1800 کیلومتر در ساعت می باشد.

2- حرکت انتقالی؛ حرکت زمین به دور خورشید که در یک مدار بیضی شکل صورت می‌گیرد و مدت آن 365 روز و شش ساعت و هشت دقیقه و 38 ثانیه است. از این حرکت ماه ها دوازده گانه پدید می‌آید. سرعت زمین در این حرکت در هر ثانیه حدود 30 کیلومتر است یعنی حدود صد هزار کیلومتر در ساعت می باشد.

3- حرکت موجی؛ کره‌ی زمین در حین گردش خویش، ضمن چرخیدن به دور خود مانند موجی بالا و پایین می‌رود. فاصله‌ی تناوب این حرکت موجی ۱۹ سال است

4- حرکت فرفره‌ای؛ حرکتی که یک فرفره‌ی مخروطی هنگام چرخیدن، محور آن یک دایره‌ی فرضی ایجاد می‌کند و زمین نیز هر ۲۵۸۰۰ سال یک بار نوک میله‌ی فرضی و محور شمالی‌ آن به طرف ستارگانی که مکان آن‌ها روی دایره‌ی فرضی‌ قطب شمال است طی مسیرکرده ودوباره به جای اول خویش می‌رسد. این ستارگان عبارتند از جدی و به دنبال آن سفوس «بال‌الطیر» و «وگا» و «هرکول» و سپس مجددا ۲۵۸۰۰ سال بعد دوباره ستاره‌ی جدی قطب زمین می‌شود.

5- حرکت مقصدی؛ خورشید و سیارات ضمن سایر حرکات خویش، به طرف ستاره‌ی نسرواقع یا «وگا» حرکت می‌کند.

حرکات دیگری نیز برای زمین وجود دارد از جمله :حرکت در خوشه کهکشانی، حرکت انبساط کیهان و حرکت در کهکشان راه شیری که در اینجا نیازی برای بیان آنها وجود ندارد.

برای روشن شدن موضوع لازم است راجع به اصطلاح دیگری به نام دایره البروج نیز اشاره گردد که خورشيد علاوه بر مسير ظاهري روزانه خود در آسمان، در طول يک سال شمسي مسير مشخصي را در ميان ستارگان مي پيمايد. اين مسير زاويه اي حدود 5/23 درجه با استواي سماوي تشکيل مي دهد و در نتيجه خورشيد با زاويه ميلي بين 5/23+ و 5/23- درجه در آسمان پديدار مي گردد. مسير حرکت خورشيد در کره سماوي را دايره البروج مي نامند. پيشينيان ستارگان موجود در اين مسير را به دوازده صورت فلکي تقسيم نموده اند که خورشيد به ترتيب در هرکدام, حدود يک ماه توقف مي کند. که به آن برج گفته می شود.

چون صفحه چرخش مدار زمین حول خورشید بر استوای زمین منطبق نیست و زاویه‌ای حدود 23.5 درجه می‌سازد، استوای سماوی که امتداد استوای زمین در فضا است نیز با دایرة‌البروج هم‌صفحه نیست و زاویه 5/23 درجه می‌سازد. این قضیه باعث بوجود آمدن فصول می گردد.

استوای سماوی و دایرة‌البروج یکدیگر را در اول بهار که اعتدال بهاری است و اعتدال پائیزی که اعتدال پائیزی نام دارد قطع می‌کنند که اعتدالین نامیده می‌شود. در روز اول بهار خورشید دقیقاً در شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند؛ در این زمان طول روز با طول شب در تمام نقاط زمین مساوی می باشد (اعتدال به معنای مساوی بودن طول شب وروز است) اما هر چه به انتهای فصل بهار نزدیک می‌شویم، فاصله خورشید از استوای سماوی بیشتر می‌شود و نه تنها طول روز (فاصله بین طلوع تا غروب خورشید) بیشتر می‌شود، که محل طلوع خورشید کمی به سمت شمال تغییر می‌کند این فاصله در اول تیرماه که انقلاب تابستانی است، به اوج می‌رسد و نه‌ تنها طول روز به بیشترین مقدار خود در نیم‌کره شمالی می‌رسد، که خورشید از شمال ‌شرقی‌ ترین حالت ممکن طلوع می‌کند و در شمال‌غربی‌ ترین حالت ممکن غروب می‌کند. پس از آن، خورشید آرام ‌آرام به استوای سماوی نزدیک‌تر می‌شود در اول مهرماه مانند اول فروردین، خورشید دقیقا از شرق طلوع می‌کند، دقیقا در غرب غروب می‌کند و طول روز هم 12 ساعت است.

از این زمان است که خورشید به سمت جنوب استوای سماوی می‌رود و برای ساکنین نیمکره شمالی، روزها کوتاه تر می‌شود. و محل طلوع خورشید هر روز بیشتر به سمت جنوب منحرف می‌شود و طول روز کاهش می یابد. انحراف محور زمین در اول دی ماه که انقلاب زمستانی است، به اوج خود می‌رسد: خورشید از جنوب‌شرقی‌ترین حالت ممکن طلوع می‌کند، در جنوب‌غربی‌ترین حالت ممکن غروب می‌کند و طول روز هم به کمترین مقدار خود می‌رسد. در ظهر اول دیماه، ارتفاع خورشید در آسمان به کمترین مقدار خود می‌رسد.

خلاصه این که به علت زاویه داشتن محور کرهٔ زمین با محور حرکت انتقالی زمین، بین دائرةالبروج و استوای سماوی هم زاویه‌ای به همان اندازهٔ '۲۶ °۲۳ وجود دارد. دو نقطهٔ تلاقی بین دائرةالبروج و استوای سماوی، اعتدال بهاری(اول فروردین) و اعتدال پائیزی(اول پائیز) نامیده می‌شوند. قابل توجه این که وقتی خورشید در نقطهٔ اعتدال بهاری (زاویهٔ صفر) قرار می‌گیرد، فصل بهار در نیمکرهٔ شمالی (و فصل پائیز در نیمکرهٔ جنوبی) آغاز می‌شود و وقتی خورشید در نقطهٔ اعتدال پائیزی (زاویهٔ ۱۸۰ درجه) قرار می‌گیرد، فصل پائیز در نیمکرهٔ شمالی (و فصل بهار در نیمکرهٔ جنوبی) آغاز می‌شود .

در سال‌های ۴۶۵ و ۴۸۵ هجری‌ی قمری و در زمان جلال الدین ملکشاه سلجوقی، تنظیم تاریخ و تقویم جلالی، توسط گروهی از اندیشمندان نجومی، تحت نظر حکیم‌ عمر خیام به سامان رسید. محاسبات این تقویم از چنان دقت و ظرافتی برخوردار است که در زمان ما با سنجش آلات و ادوات بسیار دقیق علمی امروزین، صحت سنجش آن تایید شده است.

نوروز دقیقا زمانی است که خط نصف‌النهار هریک از شهرها پس از ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۸ ثانیه از زمان تحویل قبلی‌ سال گذشته سپری گردد، دوباره تحویل سالی نو فرا می‌رسد، . البته باید توجه داشت که سال را 365 روز و هر چهار سال و گاهی هر پنج سال نیز کبیسه یعنی 366 روز محاسبه می کنند .

در محاسبه روز نوروز و اول فروردین این نکته قابل توجه است که بر اساس نوروز تحويلي( محاسبه لحظه تحويل سال و مقايسه آن با لحظه ظهر حقيقي را براي نصف النهار رسمي ايران) تعيين مي‌شود یعنی اگر لحظه تحويل سال، بين بعد از ظهر سيصد و شصت و پنجمين و قبل از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و ششمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را عادي به حساب مي‌آورند و اگر لحظه تحويل سال، در بعد از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و هفتمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را كبيسه به حساب مي‌آورند .

بنا بر محاسبات مرکز تقویم ایران لحظه تحويل سال 1394 هجري شمسي به ساعت رسمي جمهوري اسلامي ايران: ساعت 2 و 15 دقيقه و 11 ثانيه روز شنبه 1 فروردین 1394 هجري شمسي مطابق 30 جمادی‌الاولي 1436 هجري قمري و 21 مارس 2015 ميلادي می باشد .

نوروز در نگاه پیشوایان دینی

اصل اساسی اسلام در مواجه با آداب و رسوم ملل به این گونه است که اگر آن آداب و رسوم همراه رفتارهای خلاف شرع و خرافات نباشند و احیاگر ادیان و افکار انحرافی نباشند، اسلام با آنها مخالفت ندارد و حتی ما در سیره اهلبیت عصمت و طهارت می بینیم که به آن آداب رنگ مذهبی هم داده اند از جمله این رسوم که در بین ایرانیان گسترش داشته جشن نوروز است که آن چه امروز به عنوان مراسم نوروز می شناسیم، نه تنها خلاف شرع در آن نمی بینیم بلکه کارهای واجب و مستحب در ضمن آن است. صله ی رحم، نظافت خود و خانه، عطر زدن، هدیه دادن و گرفتن، زدودن کدورت ها، احترام به بزرگ ترها، دعا برای یکدیگر، آرزوی موفقیت برای هم، که از سفارشات اسلام است. مواردی را مسلمانان پس از ورود اسلام به ایران، به آداب عید نوروز افزوده اند و به این سنت باستانی، رنگ اسلامی بیشتری داده اند. از جمله حضور در اماکن مقدسی چون بارگاه امام زادگان، گذاشتن قرآن در سفره ی هفت سین، برگزاری جشن نیکوکاری و کمک به نیازمندان و ... که دستورات پیشوایان دینی می باشد و ما به پاره ای از روایات راجع به این موضوع اشاره خواهیم نمود.

امام صادق(علیه السلام) فرمود: إذا کانَ یَومُ النَّیروزِ فَاغتَسِلْ وَ البَسْ أنظَفَ ثِیابِکَ، و تَطَیَّبْ بِأطیَبِ طِیبِکَ، و تَکونُ ذلکَ الیَومَ صائما .

"چون نوروز فرا رسد، بدن خود را بشوى و پاکیزه ترین جامه هایت را بپوش و با خوش بوترین عطرها خودت را معطّر کن و در آن روز روزه دار باش".

در روایتی از امام صادق (علیه السلام) سؤال شده که شخصى مزرعه بزرگى دارد در روز مهرگان یا نوروز، هدایایى (از طرف کسانى که بر روى آن کار مى‏کنند)، به او داده مى‏شود آیا بپذیرد؟

حضرت فرمود: آنها که هدیه مى‏دهند مسلمانند؟

ابراهیم مى‏گوید: آرى.

حضرت فرمود: هدیه آنها را بپذیرد .

درروایتی چنین آمده: اتیَ علیٌّ(علیه السلام) بِهَدِیَّةِ النَّیروزِ، فقالَ: ما هذا؟ قالوا: یا أمیرَ المُؤمِنینَ، الیَومُ النَّیروزُ، فقالَ(علیه السلام): اصنَعوا لَنا کُلَّ یَومٍ نَیروزا!

در نوروز، هدیه اى خدمت امام على(علیه السلام) آوردند. حضرت پرسید: این چیست؟ عرض کردند: اى امیر المؤمنین! امروز نوروز است. امام(علیه السلام) فرمود: هر روزمان را نوروز کنید!

علی‌بن‌محمد سبزواری در کتاب «ذخیرة الاخره » از معلّى بن خُنَیس از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که: چون روز نوروز بُوَد، روزه دار و غُسْل کن و جامه پاکترین درپوش و بوى خوش بکار دار و چون نماز پشین و دیگر و سنّتهاى آن بگذارده باشى، چهار رکعت نماز کن به دو سلام و بخوان در رکعت اوّل الحمد و ده بار «إنّا أنزلناه فى لیلة القدر» و در رکعت دویم الحمد و ده بار و ده بار «قل یا أیها الکافرون» و در رکعت سیم الحمد و ده بار «قل هو اللّه أحد» و در چهارم رکعت الحمد و ده بار «معوذتین». و چون از نماز فارغ گردى، تسبیح زهرا علیها السلام بگوى. چون چنین بکنى خداى تعالى شصت ساله گناه تو بیامرزد. و دعا این است...

امام صادق‏(علیه السلام) فرمودند:

ما مِن یَومِ نَیروزٍ إلاّ و نَحنُ نَتَوقَّعُ فِیهِ الفَرَجَ لأِنَّهُ مِن أیّامِنا و أیّامِ شِیعَتِنا.

"هیچ نوروزی ‏نیست مگر آن‏که ما در آن روز منتظر فرج [ظهور قائم آل‏محمّد صلی الله علیه و آله و سلم] هستیم؛ چرا که نوروز از روزهای ما و شیعیان ما است" .

و باز امام صادق‏(علیه السلام) فرمودند:

یَومُ النَّیروزِ هُوَ الیَومُ الَّذی یَظهَرُ فیهِ قائِمُنا أهلَ البَیتِ.

"نوروز ، روزی است که قائم ما اهل بیت در آن ظهور می‏کند ".

ابن فهد حلی روایتی را از معلى بن خنیس نقل كرده كه امام صادق(علیه السلام) فرمود: "روز نوروز، روزى است كه رسول خدا (صلى الله علیه و اله)، براى امام على (علیه السلام) در غدیر پیمان گرفت و مردم به ولایت او اعتراف كردند. خوشا به حال كسى كه بر آن پیمان باقى ماند و بدا به حال كسى كه آن عهد را شكست. روز نوروز، روزى است كه رسول خدا (صلى الله علیه و اله) امام على (علیه السلام) را به وادى جن فرستاد و او بر آنها عهدها و پیمانها گرفت. روز نوروز، روزى است كه امام على(علیه السلام) بر خوارج غلبه یافت و ذوالثدیه را كشت. روز نوروز، روزى است كه قائم ما از اهل بیت (علیه السلام) قیام خواهد كرد و خداوند او را بر دجال پیروز خواهد نمود و دجال را بر كناسه كوفه بدار خواهد زد. هیچ نوروزى نخواهد آمد، جز آنكه ما انتظار فرجى در آن داریم. این از روزهاى متعلق به ماست كه فارسیان آن را حفظ كردند و شما (عربها) آن را ضایع كردید. یكى از انبیاى بنى‏اسراییل از خدایش خواست تا قومى را كه چندین هزار بودند و از ترس مرگ از دیارشان خارج شده بودند و خداوند آنها را میرانده بود، زنده كند. خداوند به وى فرمود: بر قبرهاى آنان آب بریز. او در این روز، بر قبور آنها آب ریخت و آنها كه سى هزار تن بودند زنده شدند. همین امر سبب شد تا ریختن آب در روز نوروز سنّت شود، امرى كه سبب آن را جز راسخان در علم نمى‏دانند. روز نوروز، اول سال فارسیان است. معلى مى‏افزاید: آن حضرت، این مطالب را بر من املا كرد و من از املاى آن حضرت آن را نوشتم" .

با توجه به روایات چنین استنباط می شود که ما باید پیراستگی و نظافت، محاسبه نفس، دید و بازدید و صله ارحام، صلح و آشتی، نو پوشی، تمیز پوشی، مصافحه و معانقه، زیارت اهل قبور، هدیه دادن به دیگران و نماز و ادعیه را در این روز بعنوان آدابی نیک مراعات نمائیم.

در پایان این نکته لازم و ضروری است که امسال نوروز باستانی مصادف است با ایام شهادت یگانه بانوی جهان اسلام حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) لذا بر همه شیعیان واجب است که حفظ حرمت آن حضرت را نموده و سعی نمایند از مظاهر شادی و سرور در ایام شهادت بپرهیزند و در صورت ضرورت تنها به صله ارحام اکتفا نمایند. و یادمان باشد که امام علی(علیه السلام) فرمودند:
کُلُّ یَومٍ لا یُعصَی اللَّهُ فیهِ فَهُوَ عِیدٌ؛ "هر روزی که در آن خداوند نافرمانی نشود، عید است ".


* مدیر خانه نجوم زرند و کارشناس مرکز مطالعات و پژوهش های فلکی نجومی حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله) قم