"به عنوان پزشک و نماينده مردم مشهد به شهروندان هشدار مي دهم به دليل وجود سم ازمحصولات کشاورزي دشت شمالي مشهد استفاده نکنند". اين ها بخشي از سخنان سخنگوي کميسيون اجتماعي مجلس شوراي اسلامي است که اواسط آذر ماه سال 1389 در گفتگو با فارس مطرح کرده بود.
وي در توضيح اين هشدار با اشاره به آبياري سبزي و صيفي مزارع حاشيه کشف رود به ويژه مزارع دشت شمالي مشهد با فاضلاب خام انساني گفته بود: اتفاقي که اکنون در دشت شمالي مشهد در حال رخ دادن است در واقع تزريق سم به غذاي مردم است که اين محصولات به راحتي در بازارهاي مشهد به مصرف مشهدي ها و زائران امام هشتم(ع) مي‌رسد. اين نماينده مجلس تأکيد کرده بود: تصفيه خانه پرکندآباد قديمي است و از پساب خروجي آن نمي‌توان براي مصارف کشاورزي و صنعتي استفاده کرد چراکه در روش تصفيه آب اين تصفيه خانه، سختي آب راکاملا از بين نمي رود.
نکته قابل تأمل اين که اين عضو کميسيون اجتماعي مجلس شوراي اسلامي آن زمان با اشاره به حرف و حديث هاي فراوان درباره نيترات آب مشهد گفته بود: در سال هاي گذشته با توجه به اينکه آب مشهد از منابع سفره هاي زيرزميني مانند چاه هاي آب تهيه مي شد احتمال آلودگي آن به نيترات زياد بود اما در حال حاضر با توجه به تامين قسمتي از آب مشهد از سد دوستي احتمال آلودگي آن به نيترات کم و اکنون ميزان آلودگي آب مشهد به نيترات در حد استاندارد است و مشکلي ندارد.
بنابراين اکنون که ديگر نمي توان اميد چنداني به تأمين آب شرب مشهد از طريق سدّ دوستي داشت، آن معضل خطرناک و قديمي يعني افزايش آلودگي چاه هاي آب شرب با سرعت و شدّت بيشتري باز مي گردد و سلامت شهروندان مشهدي را به طور جدّي تهديد مي کند. آيا اين نگراني را بايد جدّي گرفت؟
در اين بين و با کاهش اميدها به تأمين آب شرب مشهد از سدّ دوستي و همچنين افت بيش از حدّ سطح آب زير زميني دشت مشهد، طرحي در دست بررسي و اجراست به نام" طرح تامين آب شرب شهر مشهد با استفاده از جايگزيني پساب تصفيه شده"طرحي که در واقع قرار است هم باعث صرفه جويي در مصرف آب هاي زير زميني براي مصارف کشاورزي شود و هم سفره آب زيرزميني دشت مشهد را تغذيه کند که اين بخش دوّم حرف و حديث هاي بسياري در پي داشته است.
به عقيده کارشناسان چون مقدار آب شيرين در کره زمين ثابت است لذا براي رفع کمبود آب مورد نياز جمعيت رو به افزايش جهان بخصوص درمناطق کم آب، استفاده مجدد از پساب تصفيه شده امري ضروري و اجباري است. به عبارت ديگر اگر استفاده علمي از پساب تصفيه شده رايج نشود، کشاورزان به صورت غير علمي از فاضلاب ها استفاده خواهند کرد که نمونه آن بسيار است. لذا اگر کشورهاي درحال توسعه مصرف مجدد آب را در برنامه ريزي خود قرارندهند ، هم جمعيت شهري و هم جمعيت روستايي را در معرض خطر قرار مي دهند.
کمبود مداوم آب براي تامين نيازهاي شرب و بهداشتي جمعيت رو به فزوني شهر مشهد نيز که عمدتا به سفره آب زيرزميني دشت مشهد با بيلان منفي متکي است، از مسائل مهم مورد توجه کارشناسان اين رشته بوده است.
با شروع عمليات اجرايي طرح فاضلاب مشهد ايده استفاده دوباره از فاضلاب تصفيه شده در جهت مديريت منابع آب دشت مشهد قوت گرفت و در سال 1374 طرح آن به عنوان جايگزيني پساب با حقّابه هاي کشاورزي به صورت يک پيشنهاد عملي از طرف يک شرکت مجري معتبر ارائه شد.
مطابق ايده پيشنهادي فاضلاب هاي شهر مشهد پس از جمع آوري و تصفيه بايستي تا حد امکان به کشاورزان داراي حقابه از منابع آب هاي سطحي يا آب زيرزميني در اطراف و نزديک شهر مشهد تخصيص داده شود و درعوض آب مناسب شرب مصرفي در کشاورزي براي تامين نيازهاي شرب شهر و همچنين اصلاح بيلان منفي سفره آب رو به زوال دشت مشهد مورد استفاده قرار گيرد.
اين پيشنهاد با استقبال وزارت نيرو و سازمان مديريت وبرنامه ريزي وقت مواجه شد و پس از آن طي جلسات متعدد سيماي کلي کار تدوين و مورد توافق شرکت آب و فاضلاب مشهد و سازمان مديريت وبرنامه ريزي قرار گرفت و سرانجام در جلسه مورخه7/4/75 اولويت هاي مطالعاتي و اجرايي طرح تعيين و سپس قرارداد مطالعات در تاريخ 8/10/75 از طرف شرکت سهامي آب منطقه اي خراسان به مشاور ابلاغ شد که مطابق آن انجام مطالعات فاز يک و دو و نظارت عمليات اجرايي تامين کمبود آب شرب مشهد از طريق جايگزيني پساب به ميزان 150ميليون مترمکعب در سال به مهندسين مشاور اين شرکت محول شد.
امروزه فاضلاب تصفيه شده به عنوان يکي از منابع جديد تامين آب موردنياز در بخش هاي صنعت، کشاورزي و فضاي سبز مطرح است. يکي از اهداف مهم مطالعه استفاده از پساب تصفيه خانه هاي شهرها و روستاهاي کشور، برنامه ريزي براي استفاده پايدار از منابع آبي در اين استان است.
دکتر"کيارش ساماني"متخصص آبياري و مدرس دانشگاه در اين باره مي گويد: استفاده از پساب در بخش هايي همچون آبياري برخي از محصول هاي کشاورزي، آبياري فضاهاي سبز به ويژه درخت کاري‌ها، استفاده در برخي از صنايع، تغذيه مصنوعي دشت هاي کشور، استفاده در برخي فعاليت هاي خدماتي و همچنين جايگزيني مناسب با آن دسته از منابع آب که در زمان حاضر جهت مصارف غيرشرب استفاده مي شوند، کاربرد دارد.
وي با بيان اين که ديگر زمان آن سپري شده که آب با ارزش قابل آشاميدن را در صنعت و کشاورزي مصرف کنند، مي گويد: در هيچ کجاي دنيا مثل ما از آب استفاده نمي کنند. سال هاست که آبياري اراضي کشاورزي و فضاي سبز شهري با پساب استاندارد حاصل از تصفيه خانه ها صورت مي گيرد و آب پاک و يا تصفيه شده قابل شرب فقط و فقط به همين منظور مورد استفاده قرار مي گيرد.
رشد جمعيت شهري مشهد در طول دو دهه اخير از سويي و سفر بيش از 14 ميليون زائر در طول سال و بالا رفتن سطح بهداشت عمومي از سوي ديگر، افزايش ميزان مصرف آب و به موازات آن افزايش توليد فاضلاب شهري را به همراه داشته است . مصرف خانگي آب در شهر مشهد در يک سال حدود 200 ميليون متر مکعب برآورد مي شود که با احتساب حدود 70 درصد اين مقدار به عنوان حجم پساب توليدي مشخص مي شود که حجم قابل ملاحظه اي آب قابل تجديد وجود داردکه متاسفانه باوجود محدوديت شديد منابع آب از آن استفاده مناسبي صورت نمي گيرد.
ساماني اضافه مي کند: رها سازي فاضلاب خام در طبيعت موجب آلوده سازي محيط زيست شامل خاک و منابع آب هاي سطحي و زيرزميني و به خطر افتادن بهداشت عمومي مي شود . از آنجا که بخش عمده آب شرب مشهد از چاه هاي واقع در محدوده شهر تامين مي شود، مهم ترين منبع آلوده کننده آب شرب در شهر مشهد، فاضلاب هاي خانگي و صنعتي مي باشد . لذا براي حفظ اين چاه ها از خطر آلوده شدن و حفاظت از منابع آب زير زميني، بايد سيستم جمع آوري و تصفيه فاضلاب شهري و صنعتي به سرعت گسترش يابد .
وي مي گويد: استفاده از اين منبع آب قابل تجديد در نزديکي مراکز شهري، که نيازهاي کشاورزي و خانگي آب با هم در تعارض هستند مشکل کمبود آب را تخفيف داده و امکان افزايش محصولات کشاورزي، در اطراف اين مناطق را فراهم مي سازد . استفاده از پساب شهري براي آبياري به دليل محتوي نيتروژن ، فسفر و مواد آلي آن در افزايش حاصلخيزي خاک و کاهش مصرف کودهاي شيميايي و در نتيجه استقرار بوم نظام هاي زراعي کم نهاده با پايداري بالا موثر است.
ساماني تأکيد مي کند: استفاده از فاضلاب تصفيه شده شهري مي تواند باعث افزايش منابع آب شرب شهري با طرح جايگزيني پساب تصفيه شده با حقابه بران از سدهاي طرق و کارده وچاه هاي کشاورزي شود. همچنين ارتقاء سطح بهداشت عمومي از طريق کاهش آلودگي آب شرب مردم مشهد و تامين آب مورد نياز فضاي سبز و کمربند سبز مشهد و نيز تغذيه آبخوان شهر مشهد از ديگر مزاياي بازچرخاني آب است.
ولي ظاهراً آن چه که در اطراف مشهد در حال وقوع است، کمي با اين قضيه متفاوت است. در واقع بازچرخاني آب به صورت ناقص و ناسالم رخ مي دهد که تبعات وحشتناکي در پي دارد.
به گفته "کيميا شايان"کارشناس آب، خطري که آب شرب مشهد و منابع آب زير زميني دشت مشهد را به شدت تهديد مي کند، نفوذ فاضلاب و پساب غير استاندارد تصفيه خانه ها به سفره هاي آب زيرزميني است.
وي در اين باره مي گويد: در طرح جايگزيني پساب در شرق و غرب مشهد به نظر مي رسد در شناخت هدف دچار گمراهي شده ايم. براي رسيدن به هدف کدام راه ها مجاز است؟ باحق و ناحق کردن حق مردم نمي توان به اهداف الهي رسيد و کارهايمان بايد رضايت حق را در پي داشته باشد.
شايان توضيح مي دهد: در مورد عدم تحقق اهداف پيش بيني شده طرح جايگزيني پساب و خسارات وارده به محيط زيست و.... کافي است بدانيم براي استفاده از پساب ها ابتدا مي بايست آن ها را به حد استانداردهاي قابل قبول رساند و پس از آن براي مصارف کشاورزي و غيره(براي تغذيه مصنوعي حتي استاندارد بالاتري نيز مورد نياز مي باشد) استفاده کرد. در غير اين صورت عوامل بيماري زا در سطح وسيعي به دست خودمان پخش شده و آب هاي زيرزميني و سطحي و محيط زيست را آلوده خواهند کرد.
وي مي گويد: استانداردسازي فاضلاب ها مي بايست در تصفيه خانه هاي فاضلاب شهري صورت بگيرد و پس از آن مجاز به انتقال و پخش پساب به نقاط مختلف ( آن هم با رعايت شرايط استفاده از آن ها بنا بر ميزان تصفيه انجام شده) خواهيم بود.
متأسفانه در شرايط فعلي اکثر تصفيه خانه هاي موجود در حال بهره برداري فاضلاب، جوابگوي توليد پساب استاندارد و کيفي نيستند و در نتيجه پمپاژ آن به دور تا دور شهر و به خصوص به مناطق بالادست شهر به لحاظ علمي - قانوني - شرعي مجاز نمي باشد.
استفاده از پساب در شرايط فعلي مشکلات و تنگناهاي بسيار زيادي دارد که اگر اين مشکلات رفع نشود برنامه ريزي هاي انجام شده در اين زمينه را با محدوديت هاي شديدي مواجه ساخته و ما را از رسيدن به هدف نهايي باز مي دارد.
شايان متذکر مي شود: خوشبختانه جاي اميدواري است که با ساخت دو تصفيه خانه مدرن در حال احداث با روش هاي جديد تصفيه فاضلاب (در اولنگ و خين عرب) قسمتي از مشکلات کاسته شود. اين دو تصفيه خانه که با استفاده از فاينانس خارجي در دست احداث مي باشند از پيشرفت خوبي نيز برخوردارند.
ولي مسئله قابل تأمل وضعيت کيفي تصفيه خانه هاي موجود در پرکندآباد واقع در بالاترين کد ارتفاعي تصفيه خانه هاي فاضلاب پلکاني مي باشد که توسعه اين تصفيه خانه ها با توجه به مشکلات اعتباري موجود و نياز به زمان طولاني براي احداث از وضعيت نگران کننده اي برخوردارند و متأسفانه در شرايط کنوني انتقال صورت گرفته از تصفيه خانه هاي موجود پرکندآباد (با توجه به ورودي صنايع پراکنده بالادست و شهرک صنعتي توس به تصفيه خانه مذکور) عواقب وخيمي به دنبال دارد که مي بايست در مورد آن چاره انديشي سريع شود.
وي اضافه مي کند: راه حل کوتاه مدت پيشنهادي، بررسي استفاده از ظرفيت تصفيه خانه در دست احداث مدرن خين عرب (در ۴کيلومتري پايين دست پرکندآباد) است آن هم منوط به اتمام اين تصفيه خانه و تا پايان نپذيرفتن احداث آن و نيز احداث ۴کيلومتر خط انتقال از خين عرب تا پرکندآباد (و همچنين قطع ورودي پساب صنعتي از شهرک صنعتي توس و صنايع بين راهي) و انتقال پساب مطمئن و کيفي به کارده و به خصوص مناطق حساس بالادست شهر مشهد مي بايست از پروژه هاي فعلي در دست بهره برداري انتقال پساب هاي غيراستاندارد خطرناک به مناطق مذکور جلوگيري به عمل آيد.
شايان مي گويد: چنان چه ذکر شد از ديگر معضلات تصفيه خانه هاي پرکندآباد، اتصال خط انتقال شهرک صنعتي توس و ديگر صنايع بين راهي بالادست شهر مشهد مي باشد که به دليل عدم احداث يا کار نکردن پيش تصفيه هاي واحدهاي صنعتي شهرک، تصفيه‌خانه فاضلاب در دست بهره برداري شهرک صنعتي توس به تنهايي جوابگو نيست. ضمن آن که اصولا انتقال فاضلاب صنعتي به تصفيه خانه شهري ممنوع است زيرا باعث مختل شدن روند تصفيه مي شود و تنها راه حل آن، قطع ورودي اين خط به پرکندآباد و استفاده در مبداء براي فضاي سبز شهرک و استفاده در واحدهاي صنعتي شهرک - برج هاي خنک کننده نيروگاه توس، جاده سازي و ... مي باشد. ضمن آن که کنترل آلودگي صنعتي از مبداء بسيار ساده تر، کم هزينه تر و صحيح تر از تصفيه آن در بخش هاي انتهايي است که امکان پذير مي باشد و مخاطرات فراوان به دنبال دارد.
در اين بين ظاهرا برخي مسئولان نيز به شدت نگران آلودگي سفره آب زيرزميني دشت مشهد هستند. مهندس «طاهري» معاون طرح و توسعه آب منطقه اي خراسان رضوي در اين باره مي گويد: من به شدت نگران آلودگي قريب الوقوع آب دشت مشهد با فاضلاب و پساب غيراستاندارد هستم. در حال حاضر سالانه، يک متر از ارتفاع آب دشت مشهد کم مي شود و مقداري فاضلاب جايگزين آن مي شود. اگر اين روال ادامه پيدا کند، هر لحظه هم کميت و هم کيفيت آب به شدت کاهش مي يابد.
وي اضافه مي کند: متأسفانه سالانه چيزي حدود ۱۰ميليون مترمکعب فاضلاب تصفيه نشده وارد عرصه مي شود. اين در حالي است که روزانه فقط از شهرک صنعتي توس نيز ۶هزار مترمکعب فاضلاب راهي تصفيه خانه مي شود. تا همين چندي پيش پساب صنعتي و خانگي با هم ادغام مي شد که اين فاجعه بود ولي اخيرا اين ايراد رفع شده و با احداث دو تصفيه خانه پيشرفته نيز در جهت رفع کامل مشکل حرکت کرده اند.
جالب آن که در تحقيقي که توسط محققان دانشگاه صنعتي شاهرود در اين خصوص صورت گرفته مشخص شده است که نتايج آزمايشات کيفي بر روي ۳۰ نمونه اخذ شده از بخش هاي مختلف شهر مشهدحاکي از بالا بودن ميزان يون نيترات، فسفات و کلرايد مي باشد. بالا بودن نسبت NO3/Cl و
SO4/Cl و نتايج آناليز ميکروبي آب مهم ترين عامل آلودگي را فاضلاب هاي خانگي بيان مي کند.
با توجه به اين که اکثر چاه هاي آلوده در محدوده گسترش شهر مشهد از سال ۱۳۶۵ قرار دارند، نشان مي دهد که آلودگي سفره آب زيرزميني مشهد از اين سال به بعد شروع شده است.
با اين اوصاف اگر مسئولان و متوليان هرچه زودتر با عزم جدي و همکاري و هماهنگي و حتي بهره بردن از اعتبارات ملي براي پايتخت معنوي ايران، در صدد رفع تهديد بالقوه موجود اقدام نکنند، شهروندان مشهد و حومه به شدت بايد نگران وضعيت منابع آبي، آن چه مي نوشند، آن چه مي خورند و سلامت خود و فرزندانشان باشند، يعني در سال هاي آينده، مشهد شاهد مهاجرت معکوس خواهد بود؟