گفتمان اعتدال

 صادق حقیقت . عضو هیات علمی دانشگاه مفید
 
1- تعریف: فارغ از این مطلب که ریشه اعتدال «عَدل» (به معنای «وضع الشیء فی موضعه») یا «عِدل» (توازن) باشد،«گفتمان اعتدال» گفتمان محتمل- ممکنی بود که با پیروزی (غیرمنتظره) دکتر حسن روحانی در انتخابات یازدهم ریاست‌جمهوری در ایران اسلامی مسلط شد و با ارشادات آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی درصدد است به‌دور از افراط و تفریط و با تکیه برتخصص و عقلگرایی، منافع ملی ج.ا.ا. را در دو سطح داخلی و خارجی ارتقا بخشد. دال مرکزی این گفتمان خود دال «اعتدال» است؛ همان‌گونه که دال مرکزی گفتمان اصلاحات دموکراتیزاسیون (و اصلاحات سیاسی) بود. در گفتمان اصلاحات، توسعه سیاسی بر توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تقدم داشت. گفتمان اعتدال، بر اساس تعریف، فراتر از دو گفتمان اصولگرایی و اصلاح‌طلبی است و سعی می‌کند از ظرفیت‌های بالقوه آنها و حتی از دیگر گفتمان‌ها مثل اسلام سنتی، استفاده کند. در عین حال، این گفتمان جدید و مستقل است و شکل ترکیبی (ناسازوار) ندارد. هرچند گفتمان اعتدال از نشانه‌های گفتمان‌های دیگر، بالاخص گفتمان اصلاح‌طلبی، تغذیه کرده، اما در گسست با دیگر گفتمان‌های موجود شکل گرفت. در واقع، اصلاح‌طلبی به عنوان گفتمانی عام همواره وجود داشته و وجود خواهد داشت، اما گفتمان اصلاحات (به شکل مشخص در سال‌های 1384-1376) در بازه زمانی خاص وجود داشته است. مهم‌ترین چالش گفتمان اعتدال آن است که به کلی‌گویی در نظر و مصلحت‌تراشی و کنارگذاشتن الزامات و برنامه‌های مشخص در عمل گرفتار شود. چون گفتمان اعتدال دارای مبانی نظری منقح، دارای مرزبندی از پیش تعیین‌شده‌ای نیست، چه‌بسا در عمل به سمت یکی از دو گفتمان‌های اصلاح‌طلبی یا اصولگرایی سوق پیدا کند و از استلزامات گفتمانی خود خارج شود.
 2- تبار «اعتدال» در متون دینی: 1-2- «اعتدال» در متون دینی: اسلام دین اعتدال است و در فرهنگ قرآنی می‌توان این اصطلاح را در واژگانی همچون «امت وسط» (امة وسطاً، منهم امة مقتصده)، «قصد» (واقصد فی مشیک) و «دین حنیف» تبارشناسی کرد. در فرهنگ روایی، اعتدال حکم عقل و در مقابل افراط و تفریط معرفی شده است: «الجاهل اما مفرط او مفرّط». بر اساس روایات، کسي که ميانه‌روي ورزيد در تنگنا نمي‌افتد (ما عال مَن اقتصد). علي(ع) سیره پيامبر اسلام(ص) را میانه‌روی می‌داند: «سيرته القصد...» (نهج‌البلاغه، خطبه94). برعکس، معاويه با تندروی از راه اعتدال خارج شد (و عدلت بهم عن القصد، نامه 32). به طور کلی می‌توان گفت کسي که ميانه‌روي را ترک کند به انحراف و خيانت مي‌گرايد (من ترک القصد جار). تفاوت فرهنگ اسلامی با فرهنگ یونانی این است که اعتدال ضرورتا نقطه مقابل افراط و تفریط، به عنوان دو امر مذموم، نیست. به طور مثال، مقصود از «امة مقتصده» اصحاب یمین هستند که بالاتر از ایشان «السابقون السابقون» هستند.
3- تبار «اعتدال» در دانش کلاسیک: در دانش یونان باستان، اعتدال را می‌توان در طب بقراط و فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی افلاطون تبارشناسی کرد.           
 او برای چهار قوه، فضایل چهارگانه عدالت، حکمت، عفت و شجاعت را معرفی می‌کند که خود عدالت مافوق سه فضیلت دیگر قرار می‌گیرد. 4- نسبت «اعتدال» با علوم اجتماعی و علوم انسانی: اعتدال ترجمه واژه moderation است و با تاکید بر حفظ حدود عقلانی، در مقابل افراط‌گرایی (extremism)، تمامیت‌خواهی، اقتدارگرایی، رادیکالیسم و خشونت‌گرایی قرار می‌گیرد. از اینجاست که گفتمان اعتدال در گسست با مکاتب اقتدارگرا، توده‌گرا (پوپولیستی)، افراط‌گرا، رادیکال و خشونت‌گرا و در پیوست با مکاتب اندیشه‌ای مبتنی بر ارکانی همچون عقلگرایی و مردمسالاری (دموکراسی) قرار می‌گیرد. به نظر نمی‌رسد گفتمان اعتدال ضرورتا در قالب یکی از مکاتب فکری جای گیرد.5- ویژگی‌های «گفتمان اعتدال»: گفتمان اعتدال که در سال 1392 با ریاست‌جمهوری دکتر روحانی در ایران مسلط شد، به احتمال زیاد، دارای ویژگی‌های زیر است:
- تکیه بر مبانی دینی (و لزوم مرزبندی با گفتمان‌های سکولار و غیردینی)
- حرکت در چارچوب قانون اساسی ج.ا.ا. (و اصل ولایت فقیه)
- تاکید بر خرد جمعی، عقل‌گرایی، شایسته‌سالاری و تخصص‌گرایی (به ویژه در اقتصاد و سیاست)
- گردش نخبگان
- خواست اکثریت، و مرزبندی با توده‌گرایی (پوپولیسم)،
- تقدم و اولویت توسعه اقتصادی بر توسعه سیاسی
- پرهیز از فرهنگ حذف و ضرورت به‌کارگیری همه ایرانیان از همه جناح‌ها
- سعی در تبدیل‌کردن معاند به مخالف، مخالف به بی‌طرف و بی‌طرف به موافق در سیاست داخلی و خارجی
- پرهیز از سیاسی و امنیتی‌کردن مباحث علمی و تخصصی
- مردمسالاری (دینی) و پرهیز از اقتدارگرایی
- دوری از افراط و تفریط
- پرهیز از خشونت و رادیکالیسم
- تاکید بر ارتقای منافع ملی (با در نظرگرفتن قدرمتیقن مسوولیت‌های فراملی1)
- تکیه بر دیپلماسی فعال و پرهیز از دشمن‌تراشی در سیاست خارجی
- تعامل مثبت با سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای منطقه (نه تعارض و نه وادادگی)

پی‌نوشت:
1- مقصود از «قدر متیقن مسوولیت‌های فراملی» کمک‌های فوری و ضروری است که دولت اسلامی «در هر صورت» مکلف است آنها را انجام دهد (ر.ک: سیدصادق حقیقت، مسوولیت‌های فراملی در سیاست خارجی دولت اسلامی، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، 1376).